Apartheid erg genoeg zónder nazi-connectie

  • 0

“Beste Zuid-Afrikanen. Apartheid heeft u te danken aan een man die in Amsterdam geboren werd. Zijn voorbeeld? Een Nederlandse Calvinist. Zijn inspiratie? Nazi-Duitsland.”

Bovenstaande tekst is te lezen op de nieuwe website Apartheid Revisited. Er klopt historisch weinig van.

Duivels systeem

Apartheid Revisited is gemaakt door Studio Ruiter Janssen in samenwerking met ZAM Magazine en Afdeling Buitengewone Zaken. De site biedt de bezoeker een stoomcursus over de geschiedenis van de apartheid. En dat op een visueel creatieve en aantrekkelijke manier.

Het meest indrukwekkend is misschien wel het introductiefilmpje. We zien en horen Hendrik Verwoerd op zalvende toon beweren dat apartheid gaat om “goed nabuurschap” en “elkaar helpen” – en krijgen tussendoor eigentijdse beelden voorgeschoteld van politiegeweld tegen zwarte mensen, de scheidingsmuur tussen Israël en de Palestijnse gebieden en vluchtelingen in een rubberboot. Met deze moderne voorbeelden willen de makers de bezoeker ervan doordringen dat apartheid nog niet uit de wereld is.

Apartheid was een “duivels systeem”, schrijven de makers – en afgezien van de metafysische beeldspraak valt daar niets op af te dingen. Maar waar lagen nu haar wortels? Hoewel aan deze vraag geen apart lemma is gewijd, noemt de site twee bronnen.

Abraham Kuyper

De eerste is de Nederlandse calvinistische theoloog en politicus Abraham Kuyper. Zijn leer van “soevereiniteit in eigen kring” hebben bepaalde ideologen van de apartheid geïnterpreteerd als een oproep tot rassenscheiding. De site vermeldt – terecht – dat “volgens sommigen” deze interpretatie “onterecht” was. Waar de makers echter niet op ingaan, is het gewicht dat Kuyper bij het ontstaan van apartheid in de schaal legde. Dat is namelijk relatief gering.

Na de Tweede Wereldoorlog wilden de Afrikaner nationalisten de raciale scheidslijnen tegen de stroom des tijds in behouden. Ze zochten naar een nieuwe legitimatie en dachten die te hebben gevonden in het idee van “apartheid” (een term die ze kozen omdat het Engelse woord segregation inmiddels een negatieve bijklank had gekregen). Sommige Afrikaner theologen spanden inderdaad Kuyper voor hun ideologische karretje. Maar historicus Gerrit Schutte heeft laten zien dat zijn populariteit beperkt was op de theologische opleiding in Stellenbosch, waar het ideologische raamwerk van de apartheid werd uitgedacht. Rassensegregatie bestond in Zuid-Afrika bovendien reeds lang voor Kuypers geboorte.

Als we naar het gedachtegoed van Hendrik Verwoerd kijken, dan valt op dat hij nauwelijks theologische argumenten gebruikte om de apartheid te rechtvaardigen. Hij was een socioloog en geen dominee. Zijn voorganger D.F. Malan stond wel op de kansel, maar hij was opgeleid in Utrecht en beslist geen kuyperiaan. Een causaal verband tussen Kuyper, Verwoerd en apartheid – zoals aangegeven in een infographic op Apartheid Revisited – is dus er niet.

Waffen-SS

De tweede oorsprong van apartheid die de site noemt, is nog mythischer. De makers vermelden dat Verwoerd, de “architect van apartheid” (op die kwalificatie is veel af te dingen), in de jaren twintig een tijdlang psychologie studeerde in Leipzig, dat toen “de broedplaats van rassenkunde” was. Dit mag zo zijn, maar er bestaat geen bewijs dat de jonge Verwoerd in Leipzig met rassenkundige of nazistische denkbeelden in aanraking is gekomen. De Duitse historicus Christoph Marx – allesbehalve een apologeet van Verwoerd – heeft de archieven doorgespit op zoek naar onderbouwing voor deze hypothese. Hij vond niets.

Een verwijzing naar het nazisme is ook te vinden in de tijdlijn van Apartheid Revisited. Bij het jaartal 1948 is een poster afgebeeld die de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikten om Nederlanders te werven voor de Waffen-SS. Hierop staat een portret van Paul Kruger. Het is sowieso vreemd dat de bouwers van de website een illustratie gebruiken uit een andere periode en context. Bovendien is het de vraag wat zij ermee willen zeggen. Dat de nazi’s de figuur van Kruger gebruikten als propagandamiddel? Dat deden ze ook met Michiel de Ruyter, Rembrandt en Pieter Jelles Troelstra. Zelfs de Engelsman Shakespeare werd door de nazi’s tot “Germaanse” held gebombardeerd. Of moet de poster opnieuw een verbinding suggereren tussen apartheid en nazisme? Guilt by association?

Waarom is dit nodig? Apartheid was van zichzelf verschrikkelijk genoeg. Om dat te laten zien hoef je geen relatie met Hitler te construeren.

Dat veel Afrikaner nationalisten in de jaren dertig en veertig flirtten met nazi-Duitsland, kwam door de anti-Britse gevoelens en doordat drie eeuwen rassenongelijkheid in eigen land reeds een stevige voedingsbodem had gelegd. Interraciale huwelijken waren in Zuid-Afrika al acht jaar eerder verboden dan in het Derde Rijk. Hitler was toen nog de leider van een kleine politieke partij in Duitsland die na een mislukte putsch probeerde op te krabbelen.

Risico

Opvallend genoeg liggen beide bronnen die op Apartheid Revisited worden genoemd, buiten Zuid-Afrika zelf. Daardoor lijkt het alsof de apartheid een van buiten geïmporteerd systeem was. Niets is minder waar. De apartheid was diepgeworteld in de geschiedenis van het land zelf. Kolonisators uit Nederland en Groot-Brittannië en hun blanke nazaten speelden allen een rol in het vestigen van een maatschappij die was gebaseerd op racisme, ongelijkheid en segregatie. Het aandeel van Hitler en Kuyper in de voorgeschiedenis van apartheid is verwaarloosbaar in vergelijking met dat van bijvoorbeeld Van Riebeeck, Graham, Rhodes en Kruger. Het is een gemis dat Apartheid Revisited de lange en complexe ontstaansgeschiedenis versimpelt tot een tweetal achterhaalde mythes.

Zijn deze historische missers erg? Het gaat toch om de boodschap dat apartheid nog niet voorbij is en dat we daarom waakzaam moeten zijn? Dat is zo, maar juist door de ongenuanceerde koppeling met het nazisme loopt Apartheid Revisited het risico zijn doel voorbij te schieten. Want als we racisme alleen herkennen wanneer het gekleed gaat in nazi-uniform, dan hebben we eigenlijk nog niets geleerd.

Buro: GvdB
  • 0
Verified by MonsterInsights
Top