Links: Nelson Mandela in 1937 (Foto: Wikimedia Commons); regs: Madiba stem in 1994 (Foto: Paul Weinberg [CC BY-SA 3.0], via Wikimedia Commons)
Op zondag 16 februari vond alweer de vijfde Nelson Mandela Lezing plaats, georganiseerd door ZAM Magazine. Naast de hoofdlezing, die dit jaar werd gegeven door John-Allan Namu, omvatte de dag ook een uitgebreid randprogramma met een interview, een panelgesprek, kunst en een boekenmarkt.
De Nelson Mandela Lezing vond plaats in het Internationaal Theater Amsterdam, het gebouw waar Nelson Mandela vier maanden na zijn vrijlating het Amsterdamse publiek vanaf het balkon toezwaaide. ZAM bouwt voort op de solidariteit van bewegingen tegen apartheid en kolonialisme en haar programma is zo dus bewust maatschappelijk en activistisch.
Het programma trapt af met een interview met Jerry Afriyie. Gastheer Ikenna Azuike ondervraagt hem over zijn activisme tegen Zwarte Piet. Eind dit jaar wordt de stichting waar vanuit hij dit deed opgeheven en Afriyie blikt terug op de tien jaar van zijn leven die hij aan dit onderwerp heeft gegeven. En dan ook echt gegeven, want Afriyie kreeg niet alleen boze reacties, maar ook doodsbedreigingen en arrestaties gingen erbij horen. “Bedrijfsrisico’s,” noemt Afriyie ze. Desalniettemin noemt hij zichzelf een optimist en focust hij op de verandering die hij in gesprekken ziet. Een keerpunt was voor hem het positieve allereerste gesprek bij de allereerste actie op straat. “Als dat hopeloos had gevoeld, was ik nooit doorgegaan.” Aan het eind vragen jonge activisten uit de zaal hoe ze hun activisme gebalanceerd in kunnen richten. “Kijk wat je kan oppakken en zorg dat je dat afmaakt en de prijs kan betalen. En dan mag het ook best iets heel kleins zijn.”
Het tweede programma-onderdeel wordt begonnen met de mededeling dat het op het laatste moment toegevoegd is. Het is een panelgesprek over de situatie in Soedan, waar duidelijk veel vraag naar is. Alle stoelen zijn bezet, achterin staan nog tientallen mensen, tegen de muren zitten mensen. Gespreksleider Leon Willems, activist op het gebied van vrije pers, begint met de zaal te vragen wie zich goed geïnformeerd voelt wat betreft Soedan. Slechts een handvol mensen steekt de hand op – er is een grote behoefte aan meer inzicht in wat gaande is. Terwijl het panelgesprek begint, worden flyers rondgedeeld waarin om donaties gevraagd wordt.
De panelleden zijn dr. Suliman Baldo, directeur van de Sudan Crisis Monitor, en Hager Ali, onderzoeker bij het German Institute for Global and Area Studies. Zij bespreken de verschillende groepen die een rol spelen in het conflict, zowel lokaal als globaal. Ali gaat dieper in op de rol van de wapenhandel, Baldo op de vraag of het wel of niet een burgeroorlog is (nog niet, maar dat kan het nog worden). Na afloop van het gesprek zijn de sprekers nog enige tijd in gesprek met mensen uit het publiek. De bezoekers vinden het duidelijk erg belangrijk zich beter te informeren op dit onderwerp.
Na een pauze waarin men de gelegenheid heeft enkele goede boeken te kopen, is het tijd voor the main event. In de grote Rabo-zaal kondigt Azuike de sprekers aan met humor en aanstekelijk enthousiasme. Voor de inleiding geeft hij het woord aan de Amsterdamse burgemeester Femke Halsema. Zij focust op de tegenstelling in Nederland waar enerzijds Mandela op een voetstuk staat (bijvoorbeeld met het Mandela-monument in Amsterdam), maar waar we anderzijds nog steeds gevallen van racisme kennen zoals de toeslagenaffaire. Om optimistisch te blijven licht ze enkele initiatieven uit van Amsterdammers die hun best doen ongelijkheid en polarisatie tegen te gaan.
Voordat het programma doorgaat neemt de organisatie een moment om stil te staan bij het overlijden van Dada Masilo. Deze grensverleggende en recent overleden danser trad op bij de Nelson Mandelalezing van 2022 en is dus voor de vaste bezoekers een bekend gezicht. In een videomontage wordt een overzicht van haar oeuvre getoond.
Na een kort muzikaal intermezzo van pianist Djuwa Mroivili en operazangeres Ashley Stapelfeldt wordt het woord gegeven aan Adriaan van Dis. Helaas kon hij niet zelf aanwezig zijn bij het evenement in verband met een dubbele afspraak, maar hij heeft een video opgenomen waarin hij een gedicht voorleest van de in Syrië geboren Palestijn Ghayath Almadhoun. In Ode aan het Verdriet wijdt Almadhoun uit over zijn complexe verhouding met Europa, met enerzijds haar verfijnde cultuur en anderzijds de alomtegenwoordige islamofobie. De keuze voor dit gedicht voelt relevant voor de dag en raakt de zaal.
De spanning wordt erin gehouden, want voordat we doorgaan naar de lezing van John-Allen Namu, krijgen we nóg een muzikaal optreden. Deze keer van Fra Fra Sound samen met de jazzmuzikant Mthunzi Mvubu. Zij spelen een bewerking van Stimela, een nummer van Hugh Masakela, “written along the rythm of the steam train.” Mvubu draagt het nummer op aan alle Zuid-Afrikanen maar bovenal aan alle mijnwerkers, zo de link leggend tussen de muziekgeschiedenis en de actualiteiten.
Weinig anders had het optreden van Fra Fra Sound en Mvubu hierna kunnen toppen, maar gelukkig heeft de organisatie met de Keniaanse Namu, hoofdredacteur van Africa Uncensored, een zeer interessante naam binnengehaald en de aanwezigen zijn naar zijn bijdrage. De titel van zijn lezing is “Souls on fire: the global quest for freedom and dignity.” Dat klinkt nogal breed en tijdens de lezing zal dat ook blijken, want er passeren heel veel onderwerpen de revue. Namu haakt in zijn opening in op het optreden van Fra Fra Sound en Mvubu door te vertellen over de impact die liederen over Mandela in zijn jeugd op hem hebben gehad. Ze spraken tot de verbeelding en vestigden aandacht op zijn verhaal. Nadat Mandela vrijkwam en president werd bleef Kenia een dictatuur, wat voor Namu een scherp contrast vormde. De pers in Kenia stond in dienst van president Moi en op de radio werden liedjes gedraaid ter meerdere eer en glorie van deze president.
Yvonne Adhiambo Owuor, die in 2022 de Nelson Mandela Lezing gaf, zei ooit dat Kenia drie talen kent: Engels, Swahili en stilte. In Kenia zijn na de onafhankelijkheidsoorlog geen gesprekken gevoerd over die tijd, over de helden uit die periode, over andere vormen van leiderschap. Toen Mandela tijdens een bezoek aan Kenia in 1990 het graf van Dedan Kemathi, de leider van de Mau Mau-opstand, wilde aandoen, bracht dat dan ook een schokgolf teweeg. Het dwong de Kenianen om een ongemakkelijke waarheid te erkennen: dat zij hun eigen geschiedenis van verzet tegen kolonialisme aan het verdrukken waren.
Dit inspireerde Namu om journalist te worden. Vanuit die rol ziet hij nu grote politieke veranderingen: een verschuiving van idealen naar identiteiten en toenemend geweld rondom verkiezingen. Geweld dat ook wordt veroorzaakt door de politieke leiders. Dit raakt volgens hem aan de ziel van een land, een ziel die hersteld moet worden, maar hoe? Politieke leiders kunnen uiteindelijk wel handen schudden, maar komt er ook gerechtigheid? En van wie moet dat komen? Toen de Keniaanse zaak werd aangeboden aan het Internationaal Strafhof in Den Haag is de zaak daar ernstig onderschat met als gevolg dat belangrijke getuigen vermist raakten en de zaak ineen stortte.
Vanaf hier trekt Namu ook de parallel naar de huidige situatie in Palestina. Wanneer landen als Kenia en Palestina zich richten tot het internationale rechtssysteem worden ze teleurgesteld. Deze systemen zijn ingericht om te reageren op macht, maar niet op de mensen die de gerechtigheid het hardst nodig hebben.
We moeten elkaar verantwoordelijk kunnen houden en daar noemt Namu enkele voorbeelden van. Zo is er een hoop te doen rondom het komende staatsbezoek van koning Willem-Alexander en koningin Máxima van Nederland aan Kenia. Sommige partijen roepen op om het bezoek te annuleren omdat het koninklijk paar daarmee steun zou betuigen aan het Keniaanse regime. Andere groepen, waaronder de Keniaanse overheid, benadrukken het belang van het bezoek om de economische banden sterk te houden. Nu heeft het Nederlandse koningspaar geen directe macht, maar indirect kan hun bezoek wel de macht van de president ondersteunen. Volgens Namu gaat het er niet om óf het echtpaar Kenia bezoekt, maar vooral of ze zich vervolgens ook uitspreken over de verschillen tussen de president en de bevolking. En op haar beurt moet Kenia zich ook vrij kunnen voelen om Nederland, en breder ook de rest van de westerse wereld, aan te spreken op haar racisme. Hier mag Nederland zelf ook meer verantwoordelijkheid in nemen, vindt Namu. Hij verwijst naar de verschillen in reacties na de rellen rondom Ajax-Maccabi. Hij verbaast zich erover dat hij het meest accurate verslag mee heeft gekregen van de 16-jarige vlogger Bender en dat andere media heel huiverig waren om het racistische element naar moslims en mensen van kleur te benoemen. Hoe komt het dat de angst voor immigranten zo aanwezig was in deze discussie? Deze opmerkingen leveren hem een applaus op van een groot deel van de zaal, maar niet van burgemeester Halsema.
Nederland heeft landschappen hervormd, maar moet nu leren ook haar moraliteit te hervormen. Hiervoor kan naar Kenia gekeken worden: jonge mensen gaan daar de straat op voor hun recht om gehoord te worden. Ze strijden niet slechts voor een eerlijk belastingsysteem, maar voor een rechtvaardig land als geheel. Ze vechten daarmee voor de ziel van het land, de band tussen de ziel van alle mensen in het land. Deze ziel kan volgens Namu zeker hervonden worden en daar lijkt gelukkig ook voor gestreden te worden.
Met zowel de keuze voor Namu voor de lezing als met de rest van het programma toont ZAM de doelstelling om de solidariteit van de anti-apartheidsbeweging voort te zetten niet licht op te nemen. De sprekers dagen de bezoekers uit, houden hen een spiegel voor: wat is jouw rol hierin? Spreek jij je uit? Ben je je hier al bewust van? Afgaande op de enthousiaste reacties en verdiepende vragen lijken de aanwezigen die uitdaging ook op te pakken, al is de hoop nu natuurlijk dat zij deze houding ook verder weten te verspreiden.
