Dikwijls is men relatief mild ten aanzien van de zogenaamde Oostfronters tijdens WOII. Ze collaboreerden, dat klopt, maar waren vaak jong, idealistisch, misleid, en dergelijke meer. Maar mag de beoordeling niet wat strenger zijn? Het taboe dat historicus Frank Seberechts doorbreekt suggereert alvast van wel.

De collaboratie tijdens de tweede wereldoorlog was een complex gegeven, het is een vaststelling die opgaat voor de meeste landen die bij het conflict betrokken waren. Vlaanderen is hierop geen uitzondering, integendeel. Want hier speelde ook nog eens een belangrijk “communautair” element.

Was meewerken met de Duitse bezetter niet de ultieme manier om na het conflict een eigen Vlaamse staat te krijgen? Hele bibliotheken werden al over het onderwerp volgeschreven. De verschillende vormen van collaboratie in al zijn variaties, de drijfredenen, waaraan men zich allemaal zo bezondigde, maar ook de bestraffing achteraf; het zijn stuk voor stuk onderwerpen die vanuit de meest diverse invalshoeken belicht zijn. En toch. Bijna driekwart eeuw na het einde van WOII blijken toch nog wat blinde vlekken in de geschiedschrijving te bestaan. Over enkele hiervan publiceerde historicus Frank Seberechts zopas een interessante studie.

Oorlog tegen de Sovjetunie

De optelsom na afloop van het conflict leert dat in totaal zo'n 10.000 Vlamingen daadwerkelijk de wapens opnamen voor Duitsland (abstractie makend van zij die in meer ondersteunende diensten actief waren); laten we ze makkelijkheidshalve onder de noemer Oostfronters onderbrengen. Het Russisch front was voor het gros onder hen ook de bestemming, vaak hun laatste…

Vrij snel na de capitulatie in 1940 begon het Duitse ronselen, maar de respons was pover. Dit veranderde toen de oorlog met de USRR begon. Toen pas ging het apparaat stevig draaien. Motieven verschilden, maar voor velen was een diepgeworteld anti-communisme een reden om zich te melden voor wat toen nog het Vlaams Legioen werd genoemd. In een toen erg Katholieke regio als Vlaanderen, werd angst voor het rode gevaar er haast rechtstreeks via de preekstoel ingelepeld. Maar laten we de dingen niet te eenzijdig benaderen. Een schare idealisten, maakt van idealisme nog niet de norm. Ook de drang naar avontuur speelde. Net als minder eerbare bedoelingen overigens.

Frank Seberechts, “Drang naar het Oosten. Vlaamse soldaten en kolonisten aan het front”, Kalmthout, Polis, 2019, 328p.

Virulent anti-semitisme

Vertrekpunt van Seberechts’ onderzoek is een wat vreemde vaststelling. Veel inkt is al gevloeid over wie ze waren, wat hen dreef, hoe het hen achteraf verging en diens meer. Maar minder geweten is wat ze in die bewogen oorlogsjaren precies deden daar in het Oosten.

Er is ergens een veronderstelling dat ze zich als correcte soldaten gedroegen, voor zover mogelijk in wat toch een we erg vuile oorlog was. Excessen? Moeten die niet in de juiste context geplaatst worden?

Vaak waren ze een reactie op de aanvallen van Partizanen, toch? De werkelijkheid is echter minder fraai dan wat deze veronderstelling laat vermoeden, onderstreept Frank Seberechts.

Zonder te veralgemenen (in geen enkele richting), komt hij tot de conclusie dat ook heel wat Vlamingen betrokken waren in de meest sinistere gebeurtenissen van het conflict op Sovjetbodem.

Ze verleenden hand en spandiensten aan anti-Joodse acties, deportatie, dodenmarsen en uiteraard anti-Partizanenacties. Nuchter maakt hij komaf met de mythe van de “correcte” Vlaamse Oostfronters die in het gewoel correct bleef.

Dat net deze aspecten van het conflict onontgonnen gebied zijn verbaast. Temeer dat Seberechts geen bijzondere archieven diende uit te pluizen om zijn onderzoek tot een goed einde te brengen. De bronnen bestaan, zijn vrij toegankelijk, maar werden blijkbaar te lang onaangeroerd gelaten.

Er is de briefwisseling tussen soldaten en het thuisfront, maar ook publicaties uit die jaren. In weinig onthullende bewoording werd over de Joden en het Joodse vraagstuk geschreven. Op welke manier? Om redenen van fatsoen laten we de citaten achterwege, maar veel creativiteit is niet nodig om er zich iets bij voor te stellen.

“Wir haben es nicht gewusst”

Een ander aspect van het verhaal is dat die Oostfronters (of andere collaborateurs) niet op de hoogte waren van de Holocaust. Seberechts spreekt dit tegen. Misschien kon men de omvang van de gruwel niet vatten, maar feit is dat door wat vele zagen of hoorden makkelijk geconcludeerd kon worden dat het er bijzonder funest uitzag voor de Joodse bevolking, in Oost-Europa en elders. Sommige Vlamingen bleken zelfs een meer dan actieve rol te spelen als kampbewaker op verschillende sites.

Dat het nu pas tot het wegwerken van de mythe komt is de schuld van historici, meent Seberechts, hemzelf inbegrepen! Te veel ging hun – onze – aandacht in het verleden naar hun drijfredenen en het in kaart brengen van de militaire operaties waar het Vlaams Legioen (later werd dat Sturmbrigade Langemarck) bij betrokken was. Hierdoor kwam de individuele acties op het terrein wat uit de aandacht te liggen. En dat is een euvel dat inmiddels verholpen is. Scherp en onderbouwd maakt Seberechts’ onderzoek brandhout van de Vlaamse variant van “wir haben es nicht gewusst”.

Eindelijk.

..................................................................

Frank Seberechts (°1961) studeerde geschiedenis aan de Universiteit Antwerpen en de Universiteit Gent. Hij promoveerde tot doctor in de geschiedenis in 2001. Hij werkte mee als projectmedewerker bij het Studiecentrum Oorlog en Maatschappij (Soma) en bij het Archief en Onderzoekscentrum, ADVN. Hij publiceerde over het Vlaams-nationalisme, de Tweede Wereldoorlog, de haven van Antwerpen en lokale geschiedenis.

..................................................................