Voorbeelden van kerken die een nieuwe bestemming krijgen zijn in Nederland legio. Vlaanderen kampt op dat vlak met een achterstand, ook al lijkt er beterschap op komst. Heel wat zou verklaard kunnen worden door de verschillen tussen Katholicisme en Protestantisme en de plaats die de kerk(en) hierdoor in de maatschappij zijn gaan innemen. Een muzikale actie aan een Gentse Kerk vestigde de aandacht op dit onderwerp.  

Met precies achttien zijn ze, de violisten die ooit de befaamde Koningin Elisabethwedstrijd gewonnen hebben. En eentje onder hen, de inmiddels 71 jarige Mikhail Bezverkhni, een man met Russische roots, geeft elke dag een gratis concert vlak voor de Sint-Annakerk in Gent. Bach, Sibelius of Mendelssohn, ze staan steevast op het programma. “Zolang ik het nodig acht”, benadrukt de grootmeester. Een vergaande ontevredenheid motiveert deze diepgelovige man. De kerk waarvoor hij speelt krijgt een zogenaamde herbestemming. Over afzienbare tijd zou een supermarkt openen in dit gebouw. En dat vindt  Bezverkhni onaanvaardbaar. Voor hem moet de kerk haar religieuze functie behouden. Ze kan ook dienen voor muziek, want de akoestiek er is naar verluidt voortreffelijk. Pas wanneer de supermarkt-plannen afgevoerd worden geeft de violist er de brui aan, benadrukt hij.

Ergens maakt men de vergelijking met Vedran Smailovic, de 'celist van Sarajevo'. Na de slachtpartij op de markt van de Bosnische hoofdstad besloot hij er elke dag het Adagio in G Mineur van Albinoniu te spelen. 22 dagen na elkaar, één dag voor elk slachtoffer, en omringd door een publiek van sluipschutters die op elk moment een einde konden maken aan zijn opvoering. Maar terug naar Arteveldestad Gent. Of Bezverkhni's protest iets zal uithalen is betwijfelbaar. Maar dat hij een gevecht tegen de bierkaai voert, doet geen afbreuk aan de sympathie die hij met zijn actie oogst.

De Sint-Annakerk is gebouwd in Rundbogenstijl, een eclectische sitjl met Romaanse, Byzantijnse en Gothische elementen. (Foto: User:LimoWreck [CC BY-SA 3.0], via Wikimedia Commons)

Ontkerkelijking

Onrechtstreeks brengt Mikhail Bezverkhni met zijn dagelijkse concerten de kwestie van de herbestemming van religieuze gebouwen in de kijker, een problematiek die zich de komende jaren steeds scherper zal aftekenen. Interessant is ook even de brug te slaan met de aanpak in Nederland, want strikt genomen is het vertrekpunt van het verhaal niet zo verschillen boven en beneden de Grote Rivieren. In beide landen heeft zich de voorbije jaren een forse ontkerkelijking voorgedaan. Direct gevolg hiervan is dat ook het gebruik van kerken en andere religieuze gebouwen drastisch verminderde. Welke bestemming geef je er dan aan? Want niet zelden is zelfs sprake van absolute onbruik. Leegstand dus.

Gentse voorbeeld

De nieuwe bestemming van de Sint-Annakerk maakt deel uit van een breder plan dat de stad Gent een tweetal jaar geleden opstelde. Zomaar even 17 van de 46 kerken die op het grondgebied aanwezig zijn zullen op termijn een nieuw doel krijgen. Maar dit Gentse cijfer is misleidend. Het wekt de indruk dat de herbestemming heus beleid geworden is. Dit zou ook logisch zijn, want in heel wat gevallen is net de overheid eigenaar van deze gebouwen, waardoor de onderhoud op de publieke financiën weegt. Toch blijkt de herbestemming ontzettend traag te verlopen.

Vanuit de Vlaamse regering werd de kerkbesturen gevraagd een meerjarenplan op te stellen. Op korte termijn zouden een twaalftal kerken de deur sluiten. In nog eens 40 andere wordt de optie “ernstig overwogen”. Ook geven 41 kerkfabrieken aan hun infrastructuur in grote mate te zullen openstellen voor andere activiteiten. En dat is vrij weinig als men weet dat Vlaanderen zo'n 1.800 kerken telt.

Het valt ook niet uit te sluiten dat sommige kerken, eens gesloten, ook daadwerkelijk afgebroken worden. Een piste die enkel bij niet-beschermde gebouwen bewandeld kan worden. Zelfs mocht de commerciële bestemming van de Sint-Annakerk in Gent afspringen, zou afbraak geen optie zijn. Het gebouw werd in 1980 beschermd als monument en maakt deel uit van een beschermd stadszicht. Het is dan ook opgetrokken in Rundbogenstijl, een eclectische stijl met Romaanse, Byzantijnse en Gotische elementen. Een magere troost voor Mikhail Bezverkhni.

1.800 kerken

Volgens de Atlas van het Religieus Erfgoed in Vlaanderen is 8% van deze 1.800 Parochiekerken niet meer in gebruik. In een ruime meerderheid van de gevallen zijn er slechts één of twee gebruiksmomenten per week. En dit maakt het prijskaartje behoorlijk bitter. Waarom loopt de herbestemming dan niet zo vlot als bijvoorbeeld in Nederland? Verschillende elementen blijken te spelen. De procedure om zo'n nieuwe bestemming te bewerkstelligen is in het geval van Katholieke Kerken complexer dan dit bij Protestantse oorden het geval is. Het gebouw is immers gewijd, waardoor het eerst ontwijd moet worden, wat vaak een omslachtige en tijdrovende aangelegenheid is. Protestantse Kerken, en dan hebben we het over het gebouw, zijn dat niet, waardoor het eenvoudiger ligt. Eigen aan Protestantse geloofsgemeenschappen is dat zij de verantwoordelijkheid dragen voor hun gebouwen, niet in het minst financieel. Deze realiteit stimuleert kordate en vooral snellere beslissingen. Een grotere betrokkenheid van lokale overheden die financiële putten moeten dicht rijden veroorzaakt net een vertragingseffect.

Deze boekhandel, gelegen in Maastricht, wordt doorganas beschouwd als een typevooreeld van de herbestemming van een kerk. (Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed [CC BY-SA 4.0], via Wikimedia Commons)

Haalbaarheidsstudie

Toch beweegt er wat. Sinds 2016 kunnen steden, gemeenten of kerkbesturen aankloppen bij het Projectbureau Herbestemming Kerken voor een haalbaarheidsstudie. Beslist men een bepaald traject in te slaan, dan wordt heel wat administratieve rompslomp uit hun (plaatselijke) handen gehaald. Inmiddels dienden zich 83 kerken aan voor het uittekenen van zo'n traject. Een al bij al bescheiden stroomversnelling, zeker in vergelijking met wat al jaren in Nederland wordt vastgesteld.

Boekhandel Dominicanen, gevestigd in een voormalige kerk in het Limburgse Maastricht wordt vaak als symbool van een geslaagde herbestemming beschouwd. Sommigen hopen dat het grootwarenhuis in de Sint-Annakerk een zelfde weg opgaat en, wie weet, over enkele jaren zelfs een plaats in de toeristische gidsen kan verwerven. De toekomst zal het uitwijzen.

Feit is dat zeker door de politieke sturing steeds meer gevallen van herbestemming zich opdringen. Een onvermijdelijk gevolg voor een ooit zo religieuze samenleving  waar vandaag nog slechts 5% van de mensen verklaart wekelijks een kerk te bezoeken.