Ze kwam, zag en overwon. In april maakte de Zuid-Afrikaanse journaliste Marianne Thamm samen met haar goede vriend Tom Lanoye een stormachtige promotietournee door Nederland en Vlaanderen. En met succes! Haar boek De ondraaglijke blankheid van het bestaan is nu al aan een herdruk toe.
De ondraaglijke blankheid van het bestaan
Marianne Thamm
Amsterdam, Uitgeverij Nieuw Amsterdam, 352 p.
€ 22,99
ISBN: 9789046823057
Marianne Thamm, adjunct-hoofdredacteur van de gratis internetkrant The Daily Maverick, is een van de beste onderzoeksjournalisten van Zuid-Afrika. Met een groep collega’s was ze de afgelopen jaren verantwoordelijk voor de berichtgeving over de zogenaamde “Gupta Leaks”: 600.000 gelekte e-mails die de verborgen praktijken van oud-president Jacob Zuma’s corrupte zakenvrienden, de Gupta’s, aan het licht brachten. De onthullingen droegen ertoe bij dat Zuma in februari van dit jaar het veld moest ruimen om plaats te maken voor Cyril Ramaphosa.
In april toerde Thamm samen met haar jarenlange vriend, schrijver Tom Lanoye, door Nederland en Vlaanderen voor de presentatie van de Nederlandse vertaling van haar boek Hitler, Verwoerd, Mandela and Me (2017): De ondraaglijke blankheid van het bestaan. Terwijl de bezoekers misschien in eerste instantie op Lanoye afkwamen, was het Thamm die hen al snel wist te overrompelen met haar humor, intelligentie en warme persoonlijkheid.
Voor wie Thamm de afgelopen jaren via The Daily Maverick heeft gevolgd, was het een verrassing te merken dat ze voor een Nederlandstalig publiek het liefst Afrikaans praat. Thamm is in de jaren zestig, als kind uit een migrantengezin, opgegroeid in een Afrikaanstalige omgeving. “I love to speak it”, zegt ze tijdens een bijeenkomst van B-Unlimited in de Centrale Bibliotheek in Den Haag, “you can vloek in Afrikaans”. Later in het gesprek verduidelijkt ze: “Afrikaans is nie my moedertaal nie en ek is geforseer om dit te praat. Maar ek is lief vir die taal.” En ze voegt er in een terzijde aan toe: “Ek het ’n groter probleem met wit Engelse Suid-Afrikaners. At least Afrikaners try.”
De klank van het Afrikaans is ook wat Lanoye fascineerde toen hij haar achtentwintig jaar geleden in Antwerpen voor het eerst ontmoette. Het was Lanoyes eerste kennismaking met het Afrikaans en de taal voelde direct bekend aan: “De a van het Waaslands is de a van het Afrikaans.” Het klikte ook onmiddellijk tussen Thamm en Lanoye en zijn partner René. Lanoye: “Ik dacht: waar heeft deze zus van mij zolang vertoefd zonder dat ik haar heb gekend? En zo was het omgekeerd ook. Marianne dacht ook: waar heeft deze zus van mij...?” Als Thamm besluit terug te keren naar Zuid-Afrika – omdat ze dáár wil sterven; het veilige Europa doet haar denken aan een verzekeringsmaatschappij of een bejaardenhuis – geeft ze haar Engelse paspoort, haar ticket tot Europa, aan Lanoye. Het ligt jarenlang op zijn bureau terwijl hij zijn boeken schrijft.
De ondraaglijke blankheid van het bestaan
Het was Lanoye die Thamm ervan overtuigde dat ze haar levensverhaal op papier moest zetten. Ze heeft er lang mee gewacht. Ze wilde het pas doen nadat haar beide ouders overleden waren. Daarnaast had ze zélf behoefte om haar privacy te beschermen: als bekende journalist stond ze al genoeg in de belangstelling.
Lanoye had goed gezien dat Thamm met haar familiegeschiedenis goud in handen had. In wat voor bizarre constellatie ze is opgegroeid, komt duidelijk tot uiting in de Engelse titel van het boek: Hitler, Verwoerd, Mandela and Me. Haar vader, Georg Thamm, was tijdens de Tweede Wereldoorlog piloot bij de Duitse Luftwaffe. Hij werd bij de Slag om Arnhem krijgsgevangen gemaakt en naar Engeland gestuurd. Na de oorlog bleef hij in Engeland. Daar leerde hij de ongeletterde Portugese schoonmaakster Barbara kennen, die was opgegroeid onder de dictatuur van Salazar. Dat Georg en Barbara in 1958 met elkaar trouwden, is op zich al merkwaardig, omdat Barbara vanuit de nazi-ideologie als minderwaardig beschouwd werd. Het werd nog navranter toen het stel in 1963 met hun twee jonge kinderen naar Zuid-Afrika vertrok, waar het idee van een blanke werkster ondenkbaar was en waar Georg, de ex-nazi, voor de wapenindustrie van het apartheidsregime ging werken. Voor zijn dochter Marianne is het onbegrijpelijk dat iemand die in Europa een oorlog met 55 miljoen slachtoffers heeft meegemaakt, zich in een ander land opnieuw aan de kant van de daders schaart.
Als opgroeiend meisje raakt Thamm geobsedeerd door haar vaders oorlogsverleden. “Voor mij was de Tweede Wereldoorlog niet iets wat ergens ver weg was gebeurd. Hij was bij mij thuis”, schrijft ze in haar boek. Ademloos kijkt ze naar de BBC-serie The World at War, in de verwachting dat ze op de archiefbeelden een glimp zal opvangen van haar vader die Hitler een hand geeft. “Het begon me te achtervolgen. Opeens ging de man die mijn vader was, de man van wie ik hield, tot een collectief behoren. Hij was een van hen. Hij hoorde bij de Duitsers. Bij de mensen die aan de verkeerde kant van de geschiedenis stonden. En hij zat in mij. Ik was, en ben, van en uit hem afkomstig.” Thamm probeert niet alleen te doorgronden wat haar vader bezield moet hebben en hoe hij achteraf op zijn daden en de rol van het Duitse volk, zíjn volk, tijdens de oorlog terugkijkt. Ze vraagt zich ook af wat het voor háár betekent: waar moet zijzelf, met zo’n vader, haar morele kompas vandaan halen?
Dat Thamm erin slaagt een kritische positie in te nemen, komt doordat ze zich in meerdere opzichten een buitenstaander voelt. Als kind van migranten in een Afrikaner omgeving. En als lesbische vrouw in een heteronormatieve samenleving. In het Zuid-Afrika van de jaren zestig en zeventig wordt homoseksualiteit nog als een psychische aandoening beschouwd.
Begin eenentwintigste eeuw – nadat Zuid-Afrika in 1996 de meest progressieve grondwet ter wereld heeft gekregen – besluiten Thamm en haar partner twee zwarte kinderen te adopteren. Hierdoor raakt Thamm zich pijnlijk bewust van het racisme dat nog steeds in de Zuid-Afrikaanse samenleving voortwoekert. Hoe lief en onschuldig ook, als haar kinderen door een winkel lopen, krijgen ze steevast een beveiliger achter zich aan die erop toeziet dat ze niets stelen. “Het was overal”, schrijft ze, “in de lucht, in winkelcentra, op straat, in restaurants, waar zwarte mensen dagelijks aanlopen tegen vulgaire vooroordelen, grove onwetendheid, vermeende superioriteit en de ontkenning van hun individualiteit.” En dat alledaagse racisme komt niet alleen in Zuid-Afrika voor. Tijdens haar optreden in Den Haag vertelt Thamm dat het haar opviel dat bij aankomst op Schiphol zwarte passagiers stuk voor stuk door de douane gecontroleerd werden, terwijl zij ongehinderd mocht doorlopen. “You will never know the pain of that”, zegt ze tegen het overwegend witte publiek. “The matrix of whiteness globally is appalling and we must stop it. And we are it.”
In een laatste bizarre wending raakt Georg, Thamms vader, de ex-nazi, totaal verzot op zijn twee zwarte kleindochters. Thamm in Den Haag: “Wie had kunnen denken dat deze man in staat was tot liefde voor deze kinderen? He absolutely falls in love with them.”
In de laatste fase van zijn leven neemt Thamm, ondanks haar afschuw van Georgs verleden, de zorg voor haar aftakelende vader op zich. Ze heeft een goed voorbeeld gehad: Georg heeft veertien jaar lang voor Thamms moeder, Barbara, gezorgd, nadat zij door een hersenbloeding hulpbehoevend was geraakt. Georg was dus wel degelijk tot liefde en zorgzaamheid in staat.
De ondraaglijke blankheid van het bestaan is een boek dat zowel met humor en wijsheid als met grote deernis is geschreven. Gaandeweg leert Thamm namelijk haar vader te accepteren, en hem misschien zelfs wel te vergeven. Het is het voorbeeld van Nelson Mandela, de man die na zeventwintig jaar gevangenis in staat was om zijn onderdrukkers de hand te reiken, dat haar hiertoe inspireert. “I wanted my father’s soul to leave this earth enlightened”, zegt ze in Den Haag. “If Mandela could do it, I think I can too.”
Foto’s: Elize Zorgman
- Bekijk hier de videoregistratie van het gesprek tussen Marianne Thamm en Tom Lanoye bij B-Unlimited in de Centrale Bibliotheek in Den Haag (20 april 2018).
- Lees hier een verslag door Marianne Thamm van haar bezoek aan Nederland en Vlaanderen, met daarin onder meer aandacht voor de uitreiking van De Gouden Ganzenveer aan Antjie Krog en Thamms bezoek aan het Zuid-Afrikahuis in Amsterdam.
- Kijk hier een interview met Marianne Thamm in het programma Buitenhof terug (22 april 2018).