Biografie van D.F. Malan – RECENSIE

If in history…Als de kogel van Gavrilo Prinzip aartshertog Franz Ferdinand niet had  geraakt, toen deze in de zomer van 1914 Sarajevo aandeed, dan was de Eerste Wereldoorlog niet uitgebroken. Als President Kennedy niet vermoord was in 1963, dan was de Vietnamoorlog niet uit de hand gelopen.

Dit soort theorieën en praatjes doen het altijd goed aan de borreltafel. Eén van de bekendste van de laatste tijd is: als Hillary Clinton de laatste presidentsverkiezingen van Amerika had gewonnen, dan zat de wereld nu niet met die bullebak van een Donald Trump opgescheept.

Maar die laatste borreltafel-theorie klopt niet. Want Hillary Clinton had de verkiezingen van november 2016 met een ruimschootse meerderheid van drie miljoen stemmen gewonnen. Donald Trump daarentegen had vooral in de minder dichtbevolkte staten gewonnen, en had daardoor meer kiesmannen vergaard. Hij werd dus president van de Verenigde Staten.  

Kiesstelsel

Iets vergelijkbaars deed zich voor in het Zuid-Afrika van 1948. De internationaal gerespecteerde Jan Smuts verkreeg bij de parlementsverkiezingen van dat jaar een meerderheid van 53,49 procent van de uitgebrachte stemmen. Daniel Francois Malan, dominee, redacteur, politicus, orthodox protestant, nationalist en voorvechter van het Afrikaner volk, had slechts 39,85 van de stemmen verworven. Toch werd zijn Nasionale Party  tot winnaar uitgeroepen, omdat het kiesstelsel in zijn voordeel werkte. Smuts won vooral in de steden, Malan was heer en meester op het platteland. Zo kon Malan premier worden van een land dat nog steeds worstelde met het bittere verleden van de tegenstelling tussen Boeren en Britten, maar ook en vooral een beleid moest voeren over de vraag hoe zwart, bruin en blank moesten samenleven. Voor Malan was dat duidelijk: het door elkaar heen wonen van zwart, bruin en blank was hem – en zijn aanhangers – een gruwel. Samen leven, of nog erger, een gemengd huwelijk, het moest verboden worden. Het Afrikaner volk, en dan vooral de armblankes moesten worden beschermd en hij begon voortvarend te werken aan wetten die segregatie – apartheid vond hij een beter woord -  in praktijk moesten brengen.

Boek van de Maand

Over Malan, die onmiskenbaar een belangrijke rol heeft gespeeld in de politiek van Zuid-Afrika, heeft historica Lindie Koorts een vuistdik geschiedenisboek geschreven onder de titel: D.F. Malan – and the Rise of Afrikaner Nationalism. Koorts promoveerde op het werk aan de Universiteit van de Vrijstaat (UFS) in 2014 en nu is het boek door vertaalster Dorien de Vries in het Nederlands vertaald (D.F. Malan – Profeet van de apartheid). Met haar boek veroverde  Koorts een plek in het wereldje van wetenschappelijke ‘apartheidsspecialisten’ zoals Saul Dubow, Christoph Marx, Jacob Dlamini, Bas Kromhout en Barbara Henkes en zij was dan ook één van de sprekers op het door het Zuid-Afrikahuis en het NIOD (Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie) georganiseerde symposium in Amsterdam van juni 2016 over apartheid. Het boek is een pil waar je even voor moet gaan zitten, maar wie die merkwaardige verstrengeling van orthodox protestantisme, het gevoel als Afrikaner volk uitverkoren te zijn, afkeer van Brits imperialisme, en de angst overvleugeld te worden door het swart gevaar wil begrijpen, zal dit boek tot zich moeten nemen. Het boek werd door OVT , het geschiedenisprogramma van de VPRO op zondagmorgen, in februari tot Boek van de Maand uitgeroepen.

Jongetje met dikke brilleglazen

Daniel Francois Malan werd op 22 mei 1874 als zoon van een gegoede landeigenaar geboren  op de boerderij Allesverloren, net even buiten Riebeeck-Wes. Voor de Nederlandse lezers: dat ligt in de Kaapprovincie, ten noorden van Kaapstad. De jonge Malan was een typisch leergierig jongetje, bijziend, met dikke brilleglazen, timide, en zat altijd in de boeken. ‘Nou, voor boer zul jij wel nooit deugen,’ bromde zijn vader een keer en dat klopte ook, want hij ging naar Stellenbosch: eerst om het gymnasium af te maken, later om wiskunde te studeren. Echt makkelijk ging dat niet en na veel gepieker en geworstel werd het theologie. Het persoonlijke leven is bepaald hard geweest voor Danie Malan: een jongere broer overleed op tienjarige leeftijd door de val van een rotsblok en zijn moeder overleed toen hij net in Stellenbosch was gaan studeren (zijn vader hertrouwde). Later stond Malan bekend als een verstokte vrijgezel, die vooral steun vond bij zijn stiefmoeder Esther. Toch trouwde hij nog op latere leeftijd met de drieëntwintig jaar jongere Mattie van Tonder; het huwelijk vond plaats op 16 juni 1926. Malan was toen 52 jaar oud. Het echtpaar kreeg twee zonen, (Danie en Hannes), maar het geluk was van korte duur: na vier jaar huwelijk overleed Mattie aan een een hartstilstand, vermoedelijk veroorzaakt door een bloedvergiftiging. Op nog weer latere leeftijd hertrouwde Malan met Maria, die ook zeer actief was in de Nasionale Party en niet altijd geliefd was, omdat verondersteld werd dat ze een grote (politieke) invloed had op haar man. Deze relatie bleef kinderloos, Maria kreeg een aantal miskramen. Vlak na de Tweede Wereldoorlog adopteerde het echtpaar nog een Duits weesmeisje.

Nederland

Omdat Malan blijkbaar goed kon studeren ging hij naar Nederland om te promoveren tot doctor in de theologie. De promotie vond plaats in 1905. Het is – zeker voor Nederlanders – belangrijk om te constateren dat de studie niet plaats vond in Amsterdam bij Abraham Kuyper, maar in Utrecht, bij professor Valeton. Vaak wordt gedacht dat Abraham Kuyper en zijn theorie van ‘souvereiniteit in eigen kring’ een soort brongedachte vormen voor het denken over apartheid. Maar niets daarvan (althans toen); Valeton was juist van de historisch-kritische methode en vond dat godsdienst en nationalisme van elkaar gescheiden moesten zijn. Later wijzigde die manier van denken zich bij Malan. Wat vooral een grote invloed had op de student Malan was het verhaal over koning Achab en de profeet Elia uit het boek Koningen. Er heerste grote droogte in Israël. Elia liet zich bij koning Achab ontbieden om hem te vertellen dat het slecht ging met Israël omdat ze Baäl aanbaden en liet twee grote brandstapels bouwen. Ondanks het aanroepen van Baäl lukte het de vele priesters niet om hun brandstapel brandend te krijgen. Toen Elia God aanriep, kwam er een bliksemschicht uit de hemel die zijn brandstapel in vuur en vlam zette. De Baälpriesters werden ter dood gebracht. De moraal van het verhaal was voor Malan dat je nooit en te nimmer je principes moet verloochenen en de Ene God trouw moet blijven. Dat gold dan met name voor het Afrikaner volk, met wie God een speciale bedoeling had door ze altijd maar weer door de weerbarstige geschiedenis naar het beloofde land te leiden.

Dominee

Nederland kon Malan maar matig bekoren en eenmaal terug in Zuid-Afrika werd hij dominee in Montagu. Malan had de gave van het woord en maakte zich al gauw geliefd bij de gemeenteleden omdat hij zeer veel tijd besteedde aan huisbezoeken. De grote ommekeer in het leven van Malan was toen hij gevraagd werd om hoofdredacteur te worden van de pas opgerichte courant Die Burger, een medium dat vooral bedoeld was om de echte Afrikaners te bedienen: de blanke Boeren die niet wilden wijken voor de permanent gevoelde druk van het Brits imperialisme. Want de politiek van die tijd werd in grote mate bepaald door enerzijds de rekkelijken, die er een gematigd standpunt op nahielden en de band met het Britse rijk wensten vast te houden, en aan de andere kant de preciezen, die de identiteit van het Afrikaner volk en hun eigen taal wensten te benadrukken. Dagenlang worstelde Malan met de vraag of hij het predikantschap moest opgeven en na vele gesprekken en gezamenlijk gebed met zijn stiefmoeder Esther hakte hij de knoop door en koos voor het redacteurschap. Maar eigenlijk was dat redacteurschap bedoeld als een opstapje naar de politiek. Voordat hij het wist zat Malan in het parlement voor de Nasionale Party. Die combinatie van hoofdredacteur van een krant en parlementslid zal menig Nederlander niet vreemd in de oren klinken; denk bijvoorbeeld aan Abraham Kuyper, oprichter van de Anti-Revolutionaire Partij en hoofdredacteur van De Standaard; of Sieuwert Bruins Slot en Trouw, die ook voor de AR in de Tweede Kamer zat.

Brits imperialisme

Het voert te ver om de politieke carrière van Malan en zijn strijd met medestander, soms tegenstander Hertzog, en de gevechten tussen de Nasionale Party en de Suid-Afrikaanse Party van Smuts in dit artikel dunnetjes over te doen. Daar is het boek van Lindie Koorts voor. Maar drie dingen vallen op. Voor een Nederlander nauwelijks te begrijpen, voor Zuid-Afrikanen die in de Afrikaner-traditie zijn opgegroeid gesneden koek, want een overgebleven trauma na de Boerenoorlog van 1899-1902: de permanente angst van de Nasionalen voor het Brits imperialisme. Dat kwam bijvoorbeeld tot uitdrukking in een politieke crisis vanwege het ontwerp van een nieuwe vlag en voortdurend gekibbel binnen de Nasionale Party over de vraag of Zuid-Afrika de band met Engeland moest blijven onderhouden of radicaal moest breken met het Commonwealth.

Apartheid

In de tweede plaats was er natuurlijk de vraag over het samenwonen en samenleven van zwart, bruin en blank. Tekenend voor de tijd is dat ‘zwart’ tot na de Tweede Wereldoorlog nauwelijks in het denken van Malan voor kwam, tenzij het om een bediende ging of de armblankes die – o gruwel – tussen zwarten moesten wonen. De politieke agenda werd bijvoorbeeld voor langere tijd bepaald door het vraagstuk van de Indiase bevolkingsgroep. Indiërs vormden sinds jaar en dag een klein, maar substantieel onderdeel van de Zuid-Afrikaanse samenleving. Omdat er bijvoorbeeld problemen waren met de Indiërs in Natal, werden er onderhandelingen gestart met de Indiase regering met als doel remigratie. Overigens werkte de Indiase regering van harte aan mee aan de remigratieplannen. De ideeën voor het daadwerkelijk in de praktijk brengen van de apartheid en het scheiden van bevolkingsgroepen en zoiets als het verbieden van gemengde huwelijken vonden pas plaats na de overwinning van de Nasionale Party in 1948. De grote vraag is wat er gebeurd zou zijn als de Suid-Afrikaanse Party van Smuts aan de regering zou zijn gekomen. Dat blijft speculeren en kenners wijzen er op, dat apartheid een lange voorgeschiedenis kent, waarbij ook de Britsgezinden betrokken waren. Een voorbeeld daarvan is de Natives Land Act uit 1913.

Antisemitisme?

Malan hield er tenslotte ook nogal dubieuze ideeën over de joden op na. De politiek-economische visie was kort samengevat dat hij voor Zuid-Afrika een ‘niet-kapitalistische, en niet-communistische samenleving’ voorzag. Regelmatig moest ‘het joods kapitaal van de mijnmagnaten’ het ontgelden. In 1930 al, drie jaar voordat Hitler aan de macht kwam, diende Malan de Quotawet in, bedoeld om joodse immigratie uit Oost-Europa te beperken. Hij deed dat met het argument dat de gelederen van de rijke joden zouden worden versterkt ten nadele van de arme Afrikaners. Het was koren op de molen van de antisemieten in Zuid-Afrika. Malan een hardboiled antisemiet noemen zou daarentegen weer te ver gaan; zo was hij later  bijvoorbeeld sponsor van een geschiedenisboek dat in het Jiddisj was geschreven.

Daniel Francois Malan is met de ogen van nu een omstreden, maar nog altijd beeldbepalende politicus in de geschiedenis van Zuid-Afrika. Terecht dat Lindie Koorts een biografie aan hem heeft gewijd. Het probleem met vertalingen is dat – in dit geval de Nederlandse en Vlaamse lezer – wel eens moet gissen naar de context. Sommige plaatsen en begrippen (Waar ligt Swartland?) hadden gerust met een bijzin wat meer verduidelijking mogen krijgen. En Jan Smuts komt er nogal bekaaid van af. Dat hij een gerespecteerd wereldleider was die zowel in de Eerste als Tweede wereldoorlog een rol speelde op het Europese continent, had wel ergens vermeld mogen worden, want dat niveau heeft Malan nooit gehaald. Overigens waren de langdurige verblijven van Smuts in Europa en zijn afwezigheid in Zuid-Afrika ook een bron van veel kritiek, maar dat terzijde. Het zijn randopmerkingen bij een goed en degelijk boek over een succesvolle, tegelijkertijd tragische man die met de ogen van nu vooral de vergeefsheid van de geschiedenis van het Afrikanervolk weerspiegelt.    

Lindie Koorts, D.F. Malan – Profeet van de apartheid, is een uitgave van Uitgeverij Noordboek. € 29,90