Titel: Black tax: Burden or ubuntu?
Samensteller: Niq Mhlongo
Uitgever: Johannesburg & Cape Town, Jonathan Ball Publishers, 2019
ISBN: 9781868429745 (ook beschikbaar als e-book) 

De titel van Niq Mhlongo’s nieuwste boek maakte me nieuwsgierig. Ik wilde een boek lezen van een zwarte Zuid-Afrikaanse schrijver over een typisch Zuid-Afrikaans onderwerp. Was het mogelijk om me in te leven in het onderwerp?

Een tijdje geleden had ik Bijna familie van Ena Jansen in het Nederlands gelezen. Als witte auteur verschaft Ena Jansen minutieuze details om de rol te schilderen van de zwarte huishoudster in het Zuid-Afrikaanse gezin. Maar over het omstreden onderwerp van black tax wilde ik geïnformeerd zijn uit eerste bron.

Niq Mhlongo, inleider, auteur en samensteller van Black tax: Burden or ubuntu?

Niq Mhlongo (*1973) heeft gezelschap gekregen van 26 andere zwarte schrijvers, die allemaal hun fijnste penseel gebruiken om hun verhaal te brengen over black tax. De nuances die worden bereikt door zoveel auteurs aan het woord te laten, maken van het boek een gebalanceerd tijdsdocument van onschatbare waarde. Als er iets gromt in de buik van Zuid-Afrika, met gevolgen tot in alle hoeken van het dagelijkse leven, is het wel deze black tax. Het is dan ook niet te verwonderen dat Mhlongo’s boek in korte tijd ’n voorste treffer is geworden.

V.l.n.r. Niq Mhlongo met vier van zijn 26 co-auteurs: Clinton Chauke, Nkateko Masinga, Outlwile Tsipane en Dudu Busani-Dube, bij de presentatie van het boek in Pretoria

Er zijn weinig thema’s in de Zuid-Afrikaanse samenleving waarover meer innerlijke verscheurdheid bestaat dan over black tax. Volgens Niq Mhlongo heeft de term zijn kop opgestoken tijdens de economische recessie die wereldwijd toesloeg op het einde van het eerste decennium van de 21e eeuw, een goede tien jaar geleden dus. De born frees, Mandela’s generatie van de hoop, en hun jongere broers en zussen, de millennials, zijn niet zo opgezet met het juk van de black tax dat zwaar op hun schouders weegt en hun dromen volledig in de war stuurt.

Dat blijkt duidelijk uit de heftige omschrijvingen die ik in het boek tegenkom [mijn vertaling]. “Black tax is die reusachtige olifant in de kamer waarover we het nooit hebben omwille van onze culturele achtergrond.” Elders lees ik: “Het narratief van de black tax is een toxische en nonsensicale zendbrief die we zonder enige kritische analyse voor waar aannemen.” Of nog gevoelsmatiger: “Ik voel dat ik leef in een kleine claustrofobische cirkel zonder frisse lucht te kunnen ademen.” In elke omschrijving echoën de offers die de zwarte, onderdrukte bevolking vroeger heeft gebracht: “‘Black tax heeft alles te maken met de positie waarin de geschiedenis ons heeft gebracht.”

Maar er zijn niet alleen definities van born frees of millennials. De zwarte mensen die het apartheidsregime aan den lijve hebben ondervonden, beschouwen black tax veel meer als een sociale verantwoordelijkheid binnen de uitgebreide familie, het redmiddel bij uitstek om het hoofd boven water te houden, om de volgende generatie een stapje vooruit te helpen in het leven, om de Afrikaanse levensfilosofie van ubuntu in de praktijk om te zetten. In de meeste secties van Soweto waarin Niq Mhlongo leefde, was black tax eenvoudigweg familieplicht, familieplanning, family upliftment, intergenerationele sociale mobiliteit, kortom familieverantwoordelijkheid in al haar mogelijke vormen.

Het beeld dat ik voor mijn ogen zag toen ik Black tax las, is de sculptuur Blik van Licht van Charles Delporte, tentoongesteld in de tuin van de O.-L.-Vrouwekerk van Damme, een West-Vlaams stadje met een zwaar oorlogsverleden. Op het eerste gezicht vertoont de sculptuur zich als een Januskop, zoals ook black tax, met offers die moeten worden gebracht en met verbondenheid die wordt gecreëerd. Maar van nader gezien vertoont de sculptuur ook een derde gezicht (onzichtbaar op de foto), namelijk die van de onhoudbare druk die weegt op de schouders van de jonge generatie. (Foto: Herman Meulemans, 2019)

Met de volgende waardevrije, meer operationele definitie, uit het hoofdstuk van Nokubonga Mkhize, krijg ik het plaatje al wat scherper: “Black tax is het geld waarmee zwarte professionals steun verlenen aan hun families, die nooit in staat waren om welstand of financiële stabiliteit te creëren gedurende het vorige regime.”

Je kan de klemtoon leggen op de offers die zwarte mensen brengen of op de verwachtingen die daartegenover staan. Maar om het fenomeen van de black tax echt in de vingers te krijgen, moet vooral worden nagegaan hoe daar in het dagelijkse leven mee wordt omgesprongen. Vaak gaat het over handgiften van R500 tot R1000 (20-60 euro) om transportkosten te helpen dragen, om airtime te kopen of geschenken voor de eindeloze reeks verjaardagen, baby showers en bridal showers.

Een veel groter impact hebben de niet onmiddellijk in geld uitdrukbare kosten die rijzen wanneer familieleden of wie daar voor doorgaan, worden opgenomen in het ouderlijke huis, dat dan dienst gaat doen als halfway house, transit camp, a refuge for those in search of economic opportunities or an education, of a rehabilitation centre for relatives who had gone off the rails – om maar een greep te doen uit de termen die de auteurs gebruiken. De twee belangrijkste rites de passage, het huwelijk en de dood, met daaraan gekoppeld feestelijkheden, ceremonieën, bruidsschatten, begrafenissen, putten de black tax enorm uit en vaak worden er zelfs inspanningen verwacht van verre verwanten uit het dorp van de voorouders.

Dat is heel wat. Maar het voornaamste is nog niet gezegd, denk ik. Black tax is doordesemd van de wil om de cirkel van de armoede te doorbreken. Waarover iedereen het eens is, is dat dat het best gebeurt door jonge mensen degelijk op te leiden. Zonder ook maar één uitzondering komen de 27 auteurs terug op deze spilgedachte.

In elke zwarte enlarged family wordt de eerste jongere die een universitaire of een andere tertiaire opleiding volgt, op handen gedragen. Black tax is in dit verband van levensbelang, zeker wanneer de jongere niet in aanmerking komt om te genieten van NSFA (studiefinanciering). Dan schiet de clan in actie om het doel toch te bereiken en volgt er collectieve actie. Dat de staat de zwarte burgers in de kou laat staan en te weinig werk maakt van studiebeurzen, stimuleert alleen maar de eigen verantwoordelijk van de groep om zelf in de bres te springen. Hogerop geraken door te studeren is geen individuele verantwoordelijkheid meer, maar een collectieve, en zelfs een intergenerationele. “Ik droom ervan om de volgende Oprah Winfrey te worden, niet voor mezelf, maar om het mijn familie meer naar haar zin te maken en de jonge generatie een duwtje in de rug te geven.”

Black tax heeft ook een negatieve keerzijde, want als je zelf de eindjes niet aan elkaar kan knopen, dan is er geen enkele ruimte om black tax op te hoesten. De Zuid-Afrikaanse millennials kampen met een extreem hoge werkloosheid en vallen het systeem van de black tax in toenemende mate noodgedwongen af. Dat het systeem op zijn grenzen botst, wordt nog begrepen in de samenleving, maar wanneer het niet kunnen verandert in het niet willen, dan volgt er een scherpe veroordeling van de weigeraars.

Als je zelf met een chique Mercedes-Benz rijdt, maar je je oude moeder in de regen laat wachten op haar busje om naar haar post te gaan zonder haar een rand te gunnen, dan volgt er verbanning uit de groep en zelfs een bezwering door de imicimbi, de familieraad, dat je succes maar van korte duur zal zijn. Of kan je zelf leven in een mansion terwijl je ouders in een shack overleven? Hetzelfde geldt wanneer de begunstigde de black tax oneigenlijk gebruikt, bijvoorbeeld door het geld niet voor de studie of een ander legitiem doel te gebruiken maar om het te vergokken of er drugs, alcohol of luxe goederen zoals nog betere en nog grotere cell phones of DStv mee te kopen.

In het hoofdstuk van Bongani Kona, die zelf met zijn moeder in 1992 uit Harare emigreerde naar Kaapstad, wordt de kern van de zaak aangeraakt: “What I’m tellling you is that what you call black tax is what we call life. And the circle will not be unbound.” Het is een filosofische uitspraak die het geheim van het bejubelde en tegelijkertijd verguisde systeem bijna volledig prijsgeeft.

Alle hoofdstukken van Niq Mhlongo’s prachtige, revelerende boek komen recht uit de hart van de schrijvers. Ze zijn sterk gevoelsgeladen. Ik plaats twee reeksen termen uit de hoofdstukken tegenover elkaar: offers, last, schuld en angst, tegenover verantwoordelijkheid, trots, zegen, mededogen. Daartussenin plaats ik een reeks andere termen, die ook vaak in de hoofdstukken voorkomen maar meer verwijzen naar de negatieve aspecten van black tax: gulzigheid, verwennerij, misbruik, hekserij. Er bestaat geen twijfel over: black tax is een extreem problematisch gegeven in Zuid-Afrika.

Black tax is ontstaan omdat de grootste bevolkingsgroep in Zuid-Afrika relatief gedepriveerd is. Relatieve deprivatie – dit is je achtergesteld voelen in vergelijking met anderen – is veel erger dan armoede op zich. De witte mensen in Zuid-Afrika worden niet geacht het huis van hun ouders op te knappen, er een elektriciteitsaansluiting te bekostigen of de medische kosten van de ouders te dragen, zoals zij ook niet de kosten moeten terugbetalen die sommige buren hebben gemaakt om een jongere universitaire studies te laten volgen. Relatief gedepriveerd zijn doet zeer, heel zeer en ontneemt je je menselijke waardigheid.

De jongeren, de woke millennials, komen in opstand tegen hun achterstelling en maken duidelijk dat alleen de duurzame creatie van nieuwe welvaart, van jobs en van inkomen de toekomstige generaties vooruit kan helpen. Er moet veel werk worden gemaakt van het precies aangeven van de grens tussen geven vanuit schuldgevoel en geven omdat men dat echt wil. Het is niet verkeerd om gul te zijn, maar het is verkeerd om te veel te verwachten wanneer men geeft want dat is onhoudbaar voor iedereen.

Black tax: Burden or ubuntu, samengesteld door Niq Mhlongo met de hulp van 26 andere zwarte schrijvers, heeft me verder doen zien dan mijn neus lang is. Ik wilde me inleven in het systeem van de black tax dat Zuid-Afrika verbindt maar ook verdeelt. Voorstanders en tegenstanders komen aan het woord, wat het fenomeen bijzonder scherp en met veel nuances in beeld brengt. Het is een lust om het boek te lezen omdat het zo leesbaar geschreven is, terwijl ik me kan voorstellen dat er nog ingewikkelde traktaten zullen worden geschreven waaraan niemand een boodschap heeft.

Graf van Nikos Kazantzakis, schrijver van Zorba de Griek, Heraklion, Kreta (Foto: Herman Meulemans, 1978)

Het lezen van het boek heeft bij mij een herinnering opgeroepen van meer dan veertig jaar geleden, toen ik op het Griekse eiland Kreta voor het graf stond van Nikos Kazantzakis, de schrijver van Zorba de Griek. Het grafschrift luidt: “Ik hoop niets, ik vrees niets, ik ben vrij.” Vele malen heb ik gelezen dat de Zuid-Afrikaanse jongeren de generatie van de hoop zijn. Nu besef ik dat die blijvende hoop meer kwaad doet dan goed. Het is de hoogste tijd dat vanachter de horizon een glans verschijnt die meer is dan alleen maar hoop.

Met dank aan Jeremy Boraine en Annie Olivier, Jonathan Ball Publishers, Johannesburg & Kaapstad, voor het ter beschikking stellen van twee foto’s, en aan Fotostudio Philippe Dierick, Edegem, België, voor het digitaliseren van een Kodacolor negatief uit 1978.