Sinds kort kunnen Nederlandse rechters met meer vrijmoedigheid levenslange gevangenisstraffen opleggen. Juist doordat “levenslang” niet langer écht “levenslang” hoeft te betekenen.

Koepelgevangenis (Breda) (Foto: G. Lanting (Eigen werk) [CC BY-SA 4.0], via Wikimedia Commons)

Een dag nadat het West-Kaapse Hooggerechtshof de moordenaars van de geliefde schrijfster Winnie Rust tot levenslang veroordeelden, kregen voor de rechtbank in het Friese Leeuwarden ook de drievoudige moordenaars Admilson en Marcos R. levenslange gevangenisstraf opgelegd. De broers hebben een volledige bekentenis afgelegd. Ze zeiden dat ze snel rijk wilden worden en dat ze het daarom voorzien hadden op kwetsbare oudere mensen. In die zin zijn er weinig verschillen tussen de intenties van Admilson en Marcus R. en Nigel en Johannes P.

In Nederland kwam het tot voor kort weinig voor dat iemand tot levenslang werd veroordeeld. Admilson R. had in 2015 nog dertig jaar gevangenisstraf gekregen en Marcus R. dertig jaar plus dwangverpleging. Het Openbaar Ministerie had toen al levenslange gevangenisstraffen geëist. Maar de rechtbank durfde het niet aan, omdat een levenslange straf volgens de rechter op gespannen voet stond met de Europese regelgeving. In andere Europese landen hadden levenslang gestraften wél een manier om vrij te komen nadat ze een deel van hun straf hadden uitgezeten. In Nederland was de koning tot voor kort de enige die gratie kon verlenen, en dat is de afgelopen dertig jaar slechts een keer voorgekomen. In 2013 werd Nederland nog door het Europese Hof voor de Rechten van de Mens op de vingers getikt omdat het “inhumaan” is om mensen op te sluiten zonder perspectief op vrijlating. Vandaar dat rechters jarenlang terughoudend waren met het opleggen van levenslange gevangenisstraffen.

Toenmalig staatssecretaris van Justitie Klaas Dijkhoff ergerde zich eraan dat de hoogste straf een “museumstuk” of een “dode letter” dreigde te worden. Daarom is in 2017 het Adviescollege Levenslanggestraften opgericht, waar tot levenslang veroordeelde gevangenen na vijfentwintig jaar een verzoek tot herintreding in de maatschappij kunnen indienen. In december 2017 oordeelde de Hoge Raad dan ook dat een levenslange gevangenisstraf niet langer in strijd is met het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens. Dit maakte het voor het gerechtshof in Leeuwarden mogelijk om de broers Marcus en Admilson R. in hoger beroep alsnog de zwaarste straf op te leggen.

In totaal zitten in Nederland nu ongeveer veertig gedetineerden een levenslange gevangenisstraf uit. Of ze met de nieuwe regeling daadwerkelijk vrijkomen, valt nog te bezien. Ze moeten hiertoe een verzoek indienen bij het Adviescollege. Dat beoordeelt het verzoek en brengt advies uit aan de minister van Justitie. Het besluit of iemand onder strenge voorwaarden mag terugkeren in de maatschappij, ligt uiteindelijk bij de minister. Het Forum Levenslang, dat omziet naar de rechten van levenslang veroordeelden, plaatst vraagtekens bij het vermogen van een gedetineerde om na vijfentwintig jaar “stilstand” zo’n ingewikkelde procedure om vrijlating aan te gaan. Wiene van Hattum, voorzitter van het forum, spreekt van een “piek” in het uitdelen van levenslange gevangenisstraffen sinds de uitspraak van de Hoge Raad in december. Te verwachten valt inderdaad dat in bepaalde grote rechtszaken rond liquidaties in de onderwereld die op dit moment gaande zijn, voortaan sneller levenslange gevangenisstraffen opgelegd zullen worden.

Ondertussen zijn Admilson en Marcus R. in Nederland, waar gevangenissen moeten sluiten vanwege een tekort aan gedetineerden, waar meerpersoonscellen een uitzondering zijn en gedetineerden met een sleutel van hun eigen cel rondlopen “om meer verantwoordelijkheid te krijgen”, waarschijnlijk heel wat beter af dan Nigel en Johannes P. in een gevangenis in Zuid-Afrika. Wat is hún perspectief?