Een lange eeuw idealisme, Uitgeverij Wereldbibliotheek van 1905 tot 2015

Niek Miedema, Jan Schilt en Joos Kat
Uitgeverij Wereldbibliotheek
ISBN: 978 90 2842 136 3
Prijs: € 79,99
Bestel boek op wereldbibliotheek.nl

Het zijn vaak beduimelde exemplaren; de oude, vooroorlogse boeken van goedkopere uitgevers zoals Uitgeverij Wereldbibliotheek. Deze ideële uitgeverij maakt vlak na de oprichting het boek bereikbaar voor een grote groep lezers. De uitgaven zijn goedkoop. De achterliggende maatschappij - de Maatschappij tot verspreiding van Goede en Goedkoope Lectuur - beoogt dat ook. Het veroorzaakt een revolutie in de boekenwereld.

Het boek Een lange eeuw idealisme, Uitgeverij Wereldbibliotheek van 1905 tot 2015 van Niek Miedema, Jan Schilt en Joos Kat beschrijft het verhaal achter de oprichting en de verdere ontwikkeling van deze bijzondere uitgeverij uit Amsterdam. Vanzelfsprekend is het een verhaal boordevol overweldigende momenten van grote bloei en een gezaghebbende positie in het boekenvak, tot aan periodes langs en over de rand van de afgrond. Zoals op het moment dat er een bedrijfsgebouw wordt gebouwd met eigen drukkerij een aantal jaren na de oprichting. Het zorgt ervoor dat het bedrijf bijna kopje onder gaat.

Tweede Wereldoorlog

Andere periodes die aangrijpend zijn in het verhaal over Uitgeverij Wereldbibliotheek is de Tweede Wereldoorlog. Een hoofdstuk dat ook goed te lezen is als een onderdeel van de Nederlandse uitgeverswereld. Misschien oogt de Duitse bezetting van Nederland in de Tweede Wereldoorlog als de tijd waarin bijna iedere Nederland verzet pleegt tegen de onderdrukker. Het tegendeel is waar, dat lees je ook hier in dit boek. Veel uitgevers schonen hun fondslijst al op voordat hierom gevraagd wordt. De verzoeken van de bezetter worden netjes ingewilligd.

Het boek over de geschiedenis van Uitgeverij Wereldbibliotheek opent met een biografische schets van de oprichter Leo Simons (1862–1932). Niek Miedema geeft een duidelijk beeld van deze idealist, die vanuit zijn idealen een hele onderneming opzet. Hij wil niet tot een bepaalde partij horen, maar zet zich in voor het betaalbare boek voor iedereen. Het past mooi in de tijd met bepaalde socialistische initiatieven, waaruit bijvoorbeeld de nog altijd bestaande literaire uitgever De Arbeiderspers is voortgekomen. Het verschil bij Leo Simons is dat hij duidelijk de roerganger is van het bedrijf en werkt volgens de principes dat er ook geld verdiend moet worden. 

De biografische schets geeft aandacht aan Simons voorliefde voor het toneel. Hij is een tijd lang toneelrecensent en is een actrice getrouwd. Zijn leven lang krijgt het toneel veel aandacht. Simons adoreert het werk van Vondel, wat uiteindelijk tot de verzamelde werken van Vondel leidt. Deze 10-delige uitgave betekent de rand van de afgrond voor de uitgever.

Vondeluitgave

De Vondeluitgave die Leo Simons maakte voordat hij zijn uitgeverij oprichtte, is de uitgave van de Gijsbrecht van Aemstel. Niek Miedema besteedt er 11 pagina's aan. Compleet met uitvoerig weergegeven correspondentie en artikelen over het project en het boek. En inderdaad. De decoraties van Antoon der Kinderen zijn overweldigend. Het boek behoort tot een hoogtepunt van de uitgegeven boeken aan het einde van de 19e eeuw. Bij het boek hoort ook een uitvoering van Vondels Gijsbrecht met toneeldecors van Berlage en muziek van Zweers en Diepenbrock op 16 januari 1895 in de pas heropende Amsterdamsche Schouwburg. In het later verschenen 2e deel is de muziek van Zweers en Diepenbrock gepubliceerd. Daarmee is deze uitgave van de Gijsbrecht van Aemstel een voorbeeld van ‘Gemeenschapskunst’ waarbij literatuur, architectuur, beeldhouwkunst, muziek, schilderkunst en typografie samenkomen.

En Vondel blijft een aantrekkingskracht op Leo Simons uitoefenen, zoals bij de uitgave van de verzamelde werken, verschenen tussen 1927 en 1937. Ik heb een tijdlang de 10-delige serie van Vondel in huis gehad. Gekocht voor 25 euro in een kringloopwinkel in Hengelo. Het is bijna 90 jaar nadat de uitgave is uitgekomen, wel erg vergeeld en beduimeld. De goedkope uitgave betekent vaak dat de boeken ook tegen zo laag mogelijke tarieven geproduceerd zijn. Neem je er de vooroorlogse papierschaarste door de wereldwijde wereldwijde crisis bij, dan is het duidelijk waarom deze boeken zo zijn toegetakeld door de tijd. Tegelijkertijd valt op hoe inhoudelijk de boeken verzorgd zijn. Aan de redactie werd niet geknibbeld. De idee om het volk te verheffen met deze uitgave staat boven alles.

Geschiedenis van de uitgeverij

Het 2e en 3e deel van het boek over de geschiedenis van de Wereldbibliotheek staan stil bij de uitgeverij die Simons bijna 27 jaar leidt. Het 2e deel is geschreven door Jan Schilt en ademt wel een andere sfeer dan het biografische gedeelte van Niek Miedema. Veel aandacht heeft Schilt voor de cijfers en de economische situatie van de uitgeverij. Daarnaast komen heel veel boekenuitgaven voorbij. Het levert mooie beelden van boekenbanden, titelbladen en ander grafisch geweld op.

Jan Schilt, ontdek je verderop in het verhaal, is ook betrokken geweest bij de uitgeverij. Het verklaart soms de droogte van de tekst, bijna alsof je een jaarverslag leest. Er zijn ook veel opsommingen uit de jaarverslagen. En Schilt is niet zo'n schrijver als bijvoorbeeld Nico van Suchtelen of zijn zoon Guido van Suchtelen. Allebei verbonden aan de uitgeverij in een periode waarbij de literaire en filosofische component van de uitgegeven boeken sterker naar komt. In die tijd verschijnen prachtige vertalingen van filosofische en literaire meesters.

Neerwaartse spiraal

Na de oorlog komt de uitgeverij in een neerwaartse spiraal. Ze mist duidelijk de boot, schrijft Jan Schilt in zijn overzicht. Het echte uitgeversgevoel zoals bij mensen als Leo Simons ontbreekt. Het ideaal om betaalbare boeken uit te geven die voor iedereen bereikbaar zijn, verschuift naar de achtergrond. Uitgeverij Wereldbibliotheek is meer en meer verworden tot een 13 in een dozijn uitgeverij.

Dat zie je ook terug in de resultaten, met de jammerlijke verkoop van de drukkerij aan Drukkerij Lindenbaum. De drukker zit nog steeds in het pand aan de Admiraal de Ruijterweg. Op de plek waar ooit het logo van De Wereldbibliotheek zat, prijkt nu het nummer 545. Je kunt het pand zien vanaf de Haarlemmerweg, vlak voor de oprit van de A10 als je naar Haarlem rijdt. Uiteindelijk gaat ook de uitgeverij van de hand.

Bestsellers

De overname levert een nieuwe opleving op met boeken van Isabel Allende en Alberto Moravia, regelrechte bestsellers. De kurken waarop de rest van de uitgeverij op drijft. Veel boeken uit de oude tijd verdwijnen in de ramsj en de papierversnipperaar, maar sommige titels blijven terugkeren zoals Saartje van Wolff en Deken, de Max Havelaar, werk van Spinoza en Goethes Faust. De oude vertalingen van de laatste 2 zijn onverwoestbaar. Ze houden het tot het eind van de 20e en soms nog wel wat langer vol.

Het verhaal dat Joos Kat in het derde deel geeft, behandelt de laatste 10 jaar van de uitgeverij. Zijn verhaal is vooral een doorlopende opsomming van boektitels die uitgegeven zijn. De successen en in mindere mate de mislukkingen komen voorbij. Het ideaal van de uitgever van het goedkope boek is losgelaten. Wel valt op dat in het fonds heel veel oudere titels blijven. Het is indrukwekkend dat Wolff en Deken – 1 van de eerste uitgaven – het nog altijd goed doen in het fonds. Net als dat de Wereldbibliotheek de Brieven over het kwaad van Spinoza uitgeeft in 2012. Ook komt er een nieuwe vertaling van Spinoza's Staatkundige verhandeling in 2014.

De laatste jaren komen ook nog een paar bestsellers langs, de Nachttrein naar Lissabon van Pascal Mercier in 2006 en bijna een decennium later het werk van de Italiaanse Elena Ferante. Aanvankelijk doet Ferante het helemaal niet zo goed, maar als de reeks in Amerika onverwacht een hype wordt, waait deze over naar Nederland. Het betekent voor de Wereldbibliotheek een explosie aan verkochte exemplaren. Overigens weet de Italiaanse uitgever nog altijd heel goed de identiteit van Ferante verborgen te houden. Ondanks speculaties weet niemand - behalve de uitgever - wie zich achter het pseudoniem schuilhoudt.

Prachtige vertalingen

Daarnaast zijn er een aantal prachtige vertalingen verschenen. Wat te denken van de indrukwekkende romancyclus Josef en zijn broers van Thomas Mann. Voor mij het absolute hoogtepunt van het fonds de laatste decennia. Het is den boek van meer dan 1000 bladzijdes, misschien wel de grootste roman uit de 20e eeuw. Geschreven tussen 1933 en 1943 en eerst in 2014 eindelijk in Nederlandse vertaling beschikbaar. Het laat zien dat dit soort boeken het verdienen om nog uitgegeven te worden. Al is een boek als dat van Thomas Mann door de hoge prijs voor veel mensen minder goed bereikbaar.

Helaas lukt het Joos Kat niet om een Nederlandstalige auteur van formaat uit te geven. Tussen 2009 en 2015 verschijnen 29 titels Nederlandse fictie. Gelukkig besteedt Joos Kat veel aandacht aan poëzie, zoals de gedichten van Hans van de Waarsenburg. Het verrijkt een boekenfonds als dat van de Wereldbibliotheek.

Goede afwisseling

De literaire uitgeverij dreigt weleens overgelopen te worden door allerlei kortdurende en minder diepgravende boeken. Waarbij het vooral om aantallen en makkelijk weglezen lijkt te gaan. Een goede afwisseling binnen een uitgeverij geeft daarmee ook de liefhebber de kans boeken van zijn gading te treffen. Daar lijkt Uitgeverij Wereldbibliotheek heel aardig in te slagen.

Daarmee geeft Een lange eeuw idealisme een mooie inkijkje in de boekenwereld van de 20e eeuw. De Uitgeverij Wereldbibliotheek is daarmee exemplarisch voor de Nederlandse uitgeverij. Het geeft ook een blik op hoe het leesgedrag en andere vrije tijdsbestedingen zijn veranderd in de loop van een eeuw. Bij het dichtslaan van dit werk, denk je terug met weemoed van de mooie boekuitgaven. Vaak alleen nog antiquarisch verkrijgbaar. Het roept ook de vraag op voor de toekomst van het boek in een tijd waarin de vrije tijd door zoveel andere dingen wordt ingenomen.