"Het voelt als iets waar ik vanaf kleins af aan op voorbereid ben en nu ga ik" – Neske Beks

De literaire samenwerking (schrijfresidentie) tussen de Jakes Gerwel Stigting en het international house of literature Passa Porta in Brussel beoogt de dialoog tussen schrijvers uit de Lage Landen en Zuid-Afrika te bevorderen.

De eerste Vlaamse schrijvers die meededen waren Rachida Lamrabet en Miriam Van hee in 2019. Afgelopen najaar in november was Fikry El Azzouzi te gast. Begin 2023 zullen Neske Beks en Tom Naegels deelnemen. Van 27 februari tot en 13 maart zullen ze twee weken verblijven in het Paulet Huis in Somerset-Oos.

Neske Beks (Foto: Gaizka Taro)

De kleine Morrison 

Samen met enkele Zuid-Afrikaanse schrijvers zal het schrijven, maar bovenal het uitwisselen van kennis en ervaringen centraal staan. Voor deze keer een interview met Neske Beks. Deze maand is haar boek over Toni Morrison uitgebracht: De kleine Morrison: Een wegwijzer in het lezen van haar werk vanuit Zwart perspectief. Een boek over Morrison dat in alles uitnodigt om zelf kritisch na te denken over taal, macht, gender, ras, recht en onrecht en de betekenis van orale en geschreven verhalen. Daarnaast staat Beks bekend als transdisciplinair kunstenaar en oprichter van de Tank: denktank voor Black, Indigenous, People of Colour (BIPOC) (beeld)taalkundigen. Ze heeft Vlaamse, Sengalese, Afro- en inheems Amerikaanse roots.

Bent u al vaker in Zuid-Afrika geweest? 

Ik ben nog nooit in Zuid-Afrika geweest en vind het heel spannend en opwindend omdat ik het gevoel heb dat dit een transformatie voor mij gaat zijn. De afgelopen maanden merk ik dat het voor mij lange tijd een gestigmatiseerde taal was. Een taal die samenhing met apartheid en racisme. Nu ik in contact kom met Zuid-Afrikanen van allerlei afkomst en kleur, ontdek ik dat het niet zo ééndimensionaal is als dat ik altijd heb gedacht dat het was. Dat vind ik heel erg interessant.

Ook omdat ik in mijn boek over Toni Morrison dat nu net is uitgekomen, een nieuw onderzoek startte naar taal door haar Nobelprijs speech te vertalen. Die speech gaat over wat taal doet, hoe taal vrijmaakt en hoe taal verantwoordelijkheid geeft. Maar ook hoe taal kan onderdrukken.

Ik vind het wel heel bijzonder dat ik in vrij korte tijd heel anders tegen het Afrikaans ben gaan aankijken. Voordien zag ik het vooral als de taal van de onderdrukker en ik voelde mij daar erg ongemakkelijk bij. En nu door steeds te e-mailen met Theo Kemp die de residentie in Zuid-Afrika beheert en mij te verdiepen in de achtergrond en mij te verdiepen in de achtergrond ontdekte ik dat het Afrikaans een mengtaal is met verschillende taalwortels. En dat is niet alleen het Nederlands van de witte Afrikaanders. Ik zie ook hoe het Afrikaans gesproken wordt door gekleurde mensen, mensen die eruit zien zoals ik.

Ik ben heel benieuwd of mensen mij in Zuid-Afrika ook aanzien als gekleurd mens of dat ik daar toch gewoon Zwart ben. Ik identificeer mij als het laatste in Nederland, België en in Spanje waar ik ook woon. Zeer geïntrigeerd ben ik ook door Jake Gerwel, de schrijver van wie het huis is waar we heen gaan. Ik heb zijn werk en missie leren kennen. Dat is ook wel iemand waar ik meer wil weten. Dus behalve mijn roman waar ik aan wil werken en mijn theaterproject, denk ik dat ik onderzoek wil doen naar het Afrikaans, Winnie Mandela en Jake Gerwel.

Wat is uw beeld van Zuid-Afrika? 

Ik denk dat ik een jaar 7 of 8 was of misschien wel 6 toen mijn witte oma vertelde over Zuid-Afrika en Nelson Mandela. Vanaf dat moment ben ik eigenlijk bang voor Zuid-Afrika, maar heb ik ook een ontzettende fascinatie met het land. Maar ook heel veel angst voor apartheid.

Ik ben nu 50. Het beeld van mijn Belgische witte oma die een klein Zwart meisje uitlegt wat apartheid is, dat is wat mij heel erg voorstaat. Door de muziek leerde ik wat Zuid-Afrika was, door Eddy Grant en liedjes als "Gimme Hope Jo'anna". En Nelson en Winnie Mandela. Al die liedjes uit mijn kindertijd en tienertijd.

Het voelt heel emotioneel deze reis. Als iets waar ik vanaf kleins af aan op voorbereid ben en nu ga ik. Ik heb een groot respect voor dit land. Met zoveel geschiedenis, pijn en transformatie en ook ingewikkeldheid. Ik ben bang voor het grote verschil tussen Zwart en wit op sommige plaatsen. Ik hoop heel veel te leren daar en hoop dat ik veel geluk mag voelen en niet zoveel pijn.

Bij het verblijf in het Van Doesburghuis in Meudon kwam u binnen als gematigd activist en naar buiten met een activistische missie. Wat is daar gebeurd? 

Het is niet zo zwart-wit hoor, maar door het Van Doesburghuis ben ik wel de noodzaak gaan voelen van onze stem in literatuur van Nederland, België en heel de wereld. Dat kwam ook wel door een botsing die ik daar had met een witte vertaler over het vertalen van Zwarte literatuur. Sindsdien, zo'n 5 jaar nu dus, is dat één van mijn missies. Dat is niet makkelijk omdat over het algemeen niet altijd geluisterd wordt naar stemmen uit de Afrikaanse diaspora. Suprematie is een deel van de Europese cultuur, we denken het vaak beter te weten dan anderen. En in de letteren is dat heel vaak het geval, heb ik wel gemerkt.

Heeft u nog andere schrijfresidenties meegemaakt en zo ja, wat waren uw ervaringen bij die retraites? 

Ik probeer zoveel mogelijk in retraite te wonen, dus mijn hele leven draait om schrijven. De laatste jaren heb ik zo elk jaar een boek af kunnen maken. Ik woon afgezonderd, trek mij terug op het platteland in Spanje en ben niet meer zo vaak in de stad als vroeger.

De andere schrijfretraites die ik heb gedaan waren om te schrijven en om ontmoetingen aan te gaan. Dat is het meest voedend. Zoals mijn schrijfresidentie in Brussel bijvoorbeeld. Daar heb ik mijn boekpresentatie gedaan met Zwarte vrouwen uit België: daar volgt nu weer een nieuw project uit.

Ik ben dus iemand die in residenties zaadjes plant voor vruchten die later uitkomen. Dat is mijn manier van werken. Ik zie mijzelf als schrijver, maar vooral als transdisciplinair kunstenaar. Ik werk in verschillende disciplines – ook als healer – en probeer al die aspecten samen te brengen in mijn werk.

Dat merk ik zeker na die heel belangrijke residentie in Meudon. Daar had ik als een soort van heks of helderziende vooraf besloten dat ik in een huis met enkel Zwarte mensen wilde samenzijn. Pas toen ik in het huis was, merkte ik hoe belangrijk het Van Doesburghuis in Meudon ook geweest is voor de dekolonisatie van Afrikaanse landen. De geliefde van de vrouw des huizes, speelt hier een rol in. Dat is een apart verhaal waarover ik in Echo heb geschreven. Ik ben er zeker van dat er in Zuid-Afrika wel het één en ander zal gebeuren waar ik over zal schrijven.

Ik begrijp dat u aan een nieuwe roman wilt schrijven tijdens het verblijf in het Paulet Huis. Wilt u al iets verklappen over de inhoud? 

Ik ben een nieuwe roman aan het schrijven, die heet Het midden van nergens. Dat is nog 'work in progress'. Ik ben wel blij wat er tot nu toe ligt. Wat ik erover kan vertellen is dat het over vriendschap gaat en over verraad. Over patronen in het leven die zich telkens herhalen. Het begint met een meisjesvriendschap tussen twee Vlaamse meisjes die zich later als vrouw verspreiden over de wereld.

Het is tot nu toe mijn meest internationale werk. Er komen sporen van verschillende plekken in de wereld in terug. Het voelt heel erg fijn en goed. Ik wil er niet teveel over vertellen en ben nog op zoek naar de stemmen in het boek. Af en toe laat een mooi personage zich zien. Nu ik er zo over vertel, heb ik zin om er straks verder over te gaan schrijven.

Wat houdt het transdisciplinaire project in waar u ook aan wilt werken? 

Het transdisciplinaire project dat ik wil uitwerken heeft ermee te maken dat ik ook familieopsteller ben. Familieopstellingen is een therapie die door Bert Hellinger is ontwikkeld na een verblijf van hem in Zuid-Afrika, in Zoeloeland [KwaZulu-Natal]. Daarna heeft hij het zich toegeëigend. Hellinger heeft (voor zover mijn kennis reikt) nooit zijn dank uitgesproken naar het land waar hij deze vorm heeft mogen ontdekken en uitwerken. Als dat wel het geval is, voelt dat voor mij heel krom. Als ik zelf met familieopstellingen werk, probeer ik zelf altijd het autochtone aspect terug te vinden. Ik werk met het wetende veld, met een drum en met intuïtie. Zo min mogelijk met letterlijke informatie. Misschien klinkt dat vaag, maar constellaties moet je meemaken, dat kun je niet zomaar uitleggen op papier.

Kent u Tom Naegels met wie u tegelijkertijd in het Paulet Huis bent? Wat zou u van hem te weten komen als u in het huis verblijft? 

Ik heb Tom Naegels nog nooit ontmoet en ken hem alleen van Facebook. Ik zou graag willen weten wat hij nou echt vindt. Hij poneert soms iets op Facebook en dan denk ik 'Wat vind je nou zelf?' Maar het is lastig om uitspraken over iemand te doen op basis van een Facebook-profiel. Ik heb vroeger een film gemaakt over Facebook. Facebook zegt zo weinig over mensen. Daar vertrouw ik niet geheel op.

Heeft u nog andere plannen tijdens uw verblijf in Zuid-Afrika? Dingen die u wilt ontdekken, mensen die u wilt ontmoeten, etc. 

Ik verheug me heel erg op de schrijvers die ik daar ga ontmoeten. Ik ga een week eerder naar Johannesburg. Ik wil heel graag een aantal plekken bezoeken, theaters bezoeken. Op het einde bezoek ik ook het festival Time of The Writer in Durban. En ontdekken wat voor een facinerend land Zuid-Afrika is, niet alleen als toerist. Maar ook als Zwarte vrouw die een taal beheerst en schrijft die dicht bij het Afrikaans ligt. Ook hoe dat is als ik naar Kaapstad of Stellenbosch ga, waar het meer gesproken wordt. Maar ik ga zeker langs Johannesburg. Ik wou dat niet aan mij voorbij laten gaan.