Suid-Afrika se hoëronderwyssektor staan voor ’n finansiële krisis, met universiteite, tegniese en beroepsopleiding- en onderrig- (TVET-) kolleges wat gesamentlik R11,94 miljard aan die Nasionale Studente Finansiële Hulpskema (NSFAS) skuld vir die akademiese tydperke van 2017 tot 2023.
Die Demokratiese Alliansie (DA) het die saak in die kollig geplaas met ’n verklaring wat die omvang van die skuldkrisis en die potensiële impak daarvan op studente en instellings beklemtoon. Hierdie situasie, gewortel in wanadministrasie, begrotingsdruk en dataversoeningsprobleme, bedreig die volhoubaarheid van hoër onderwys in Suid-Afrika en vereis dringende optrede.
Volgens Waseem Carrim, uitvoerende hoof van NSFAS, is die uitstaande skuld verdeel tussen R10 232 miljard wat universiteite skuld en R1,3 miljard deur TVET-kolleges. Instellings soos Nelson Mandela-Universiteit, Durban Universiteit van Tegnologie, Walter Sisulu-Universiteit en Thekwini TVET Kollege is onder diegene wat beduidende bedrae skuld, met sommige instellings se verpligtinge wat meer as R150 miljoen beloop. Hierdie syfers, wat nog deur die Ouditeur-Generaal geoudit moet word, spruit uit onvoltooide versoeningsprosesse tussen NSFAS en instellings oor die afgelope ses jaar.
Die DA se verklaring wat die afgelope naweek vrygestel is, het die krisis as ’n simptoom van sistemiese mislukkings binne NSFAS beskryf. Die party het gewaarsku dat die skuldkrisis nie net finansiële spanning op universiteite en TVET-kolleges plaas nie, maar ook die toegang tot onderwys vir duisende studente in gedrang bring.
“Die onvolhoubare NSFAS-model en swak bestuur laat studente in die steek, met veral die ‘missing middle’ en kwalifiserende arm studente wat uitgesluit word,” het die DA se woordvoerder oor hoër onderwys, Matlhodi Maseko, gesê.
Die skuldkrisis is die gevolg van ’n kombinasie van faktore, insluitend historiese wanadministrasie, begrotingsbeperkings en swak samewerking tussen NSFAS en opvoedkundige instellings.
Een van die kernprobleme is die vertraging in dataversoening. Instellings is verplig om akkurate rekords van studente se registrasie en finansiering aan NSFAS te verskaf, maar in 2022 het die minister van hoër onderwys, Blade Nzimande, aangedui dat 15 TVET-kolleges geen data vir die “Close-Out Project” ingedien het nie, en 11 ander slegs gedeeltelik. Dit het verhoed dat NSFAS historiese skuld kon vereffen en studente se finansiering kon finaliseer.
Boonop het NSFAS self te kampe gehad met finansiële uitdagings. In 2023 is die agentskap se begroting met R2 miljard verminder, wat gelei het tot ’n geskatte tekort van R749,2 miljoen vir TVET-kolleges en R1,1 miljard vir universiteite in die 2024/25 finansiële jaar.
Hierdie tekorte het die vermoë om instellings betyds te betaal verder beperk, terwyl die oorgang na ’n direkte betalingstelsel in 2023 nuwe uitdagings meegebring het, insluitend hoë kostes vir inligting- en kommunikasietegnologie (IKT) – R65 miljoen in een begroting, met ’n bykomende R54 miljoen om IKT-probleme op te los.
Die DA het ook gewys op wanadministrasie as ’n sleutelfaktor. In 2021 is berig dat NSFAS miljarde rande aan onreëlmatige uitgawes bestee het, insluitend R522 miljoen in een jaar. Hierdie probleme, tesame met ’n krimpende belastingbasis en afnemende ekonomiese groei, het die druk op NSFAS se begroting vererger, wat die agentskap se vermoë om sy mandaat na te kom, ondermyn.
Die uitstaande skuld plaas enorme finansiële druk op universiteite en TVET-kolleges wat afhanklik is van NSFAS-fondse om operasionele kostes te dek. Vertragings in betalings kan lei tot likiditeitsprobleme, wat moontlik die instandhouding van infrastruktuur, personeelbetalings en studentedienslewering beïnvloed. Universiteite soos Walter Sisulu, wat in finansieel kwesbare streke geleë is, kan byvoorbeeld sukkel om hul akademiese programme vol te hou sonder tydige fondse.
Studente is egter die grootste slagoffers van die krisis. Vertragings in die uitbetaling van toelaes vir lewenskoste, akkommodasie en vervoer kan hul akademiese prestasie en welstand ernstig benadeel. In 2024 was daar berigte dat ongeveer 86 712 studente moontlik nie befondsing sou ontvang nie weens begrotingsbeperkings, met ’n verwagte toename tot 120 976 in 2025.
Die DA het gewaarsku dat die huidige NSFAS-model “onvolhoubaar” is en lei tot die uitsluiting van kwalifiserende studente deur verwerping van aansoeke of defundering tydens die akademiese jaar.
Die DA en ander belanghebbendes het verskeie voorstelle gemaak om die krisis op te los. Ten eerste word aangedring op verbeterde deursigtigheid en gereelde oudits om te verseker dat NSFAS se finansiële bestuur verantwoordelik gehou kan word. Die versoeningsproses tussen NSFAS en instellings moet ook gestroomlyn word, met duidelike spertye en strawwe vir nie-nakoming. Die “Close-Out Project”, wat daarop gemik is om historiese skuld vir 2017–2020 op te los, kan as ’n bloudruk dien, mits instellings beter saamwerk.
Die skuldkrisis beklemtoon die behoefte aan sistemiese hervorming in Suid-Afrika se hoëronderwyssektor. Sonder dringende ingryping sal die krisis nie net die finansiële stabiliteit van instellings bedreig nie, maar ook die droom van toeganklike onderwys vir Suid-Afrika se jeug ondermyn. Die DA het belowe om die saak noukeurig te monitor en te verseker dat die regering aanspreeklik gehou word vir die oplossing van hierdie krisis.