Honderd jaar geleden, op 18 juli 1918, werd Nelson Mandela geboren. Dat is voor drie motorrijders een mooie reden om in Zuid-Afrika een motortocht te maken, vanaf het Mandelahuis in Soweto naar de plaats waar de voormalige vrijheidsstrijder en president werd geboren en begraven. 

Join The Long Way to Mandela, een motortocht die het plezier van de televisieserie Long Way Down combineert met de wijsheid uit Nelson Mandela’s autobiografie Long Walk to Freedom.

Het Apartheidsmuseum in Soweto is groot en indrukwekkend. Daar steekt het huisje waar Nelson en Winnie Mandela woonden bescheiden tegen af. Hoewel Nelson er zelf niet lang heeft gewoond, was hij er toch reuze trots op. “Een man is geen man zolang hij geen eigen huis heeft”, schreef Madiba in zijn autobiografie Long Walk to Freedom. Madiba is een respectvolle koosnaam voor Nelson Mandela, ontleend aan de Madiba-clan waarin hij werd geboren, aan de Wilde Kust in de huidige Oost-Kaapprovincie. Dat is over de snelste route zo’n 950 kilometer vanaf Soweto.

Bij Mandela House op Vilakazi Street nummer 8115 in Orlando West, Soweto, starten we de motoren voor onze Long Way to Mandela, blij om de grootsteedse jungle van Soweto en Johannesburg achter ons te laten. Onze Zuid-Afrikaanse motormaat Johan tovert onderweg spectaculaire routes en pitstops tevoorschijn. Na de eentonige vlakte ten zuiden van Johannesburg naderen we de Drakensbergen en de grens met het koninkrijk Lesotho. Uit dit grensgebied tussen hemel en aarde trokken de voorouders van Mandela in de zestiende eeuw naar de kust, waar ze in het Xhosa-rijk werden opgenomen.

Uit een zee van bergpieken rijst de kroon van Witsieshoek Mountain Lodge omhoog als een verbanningsoord een Napoleon of Mandela waardig. Het uitzicht van dit Sint-Helena- of Robbeneiland-in-de-bergen is ronduit vorstelijk, totdat nevelslierten als vingers van witte wieven in razend tempo een sluier optrekken. Maar ook zonder magistrale vergezichten en het rijden over bochtige wegen zit de stemming er goed in. We hebben ons driekoppige reisgezelschap in een jolige bui De Drie Padvarkies gedoopt, naar het Afrikaanse woord “padvark” voor wegpiraat.

De Grote Boze Wolf in dit verhaal is apartheid. Dat monster steekt zijn kop op bij exposities op plaatsen onderweg die met Mandela te maken hebben. Zoals in Soweto en ook langs de R103 bij Howick, waar Nelson Mandela op 5 augustus 1962 werd aangehouden en gevangen genomen door het apartheidsregime, om daarna 27 jaar in gevangenschap door te brengen. In 2012 opende op deze plaats The Mandela Capture Site: een museum en een monument dat vanuit één blikpunt gezien een portret van Nelson Mandela vormt.

Een gevoel van mateloze vrijheid

Op de motor is het onderweg zijn het eigenlijke doel van de reis, dus maken we onze Long Way to Mandela graag wat langer. Na The Mandela Capture Site rijden we rond het noorden van Lesotho de Vrystaat binnen. “De provincie [Vrystaat] heeft altijd een magisch effect op mij”, schrijft Mandela in zijn autobiografie. “Met het vlakke, stoffige landschap zo ver het oog reikt, de weidse blauwe lucht en de eindeloze stukken gele maïsvelden, struiken en bosjes, kan het landschap van de [Vrystaat] mij opbeuren, ongeacht de stemming waarin ik verkeer. Als ik daar ben, heb ik het gevoel dat niets mij kan inperken, dat mijn gedachten zo ver en zo weids als de horizon kunnen afdwalen.”

Precies hetzelfde gevoel van mateloze vrijheid dat de tv-serie Long Way Down uitstraalt, waarin Ewan McGregor en Charley Boorman op BMW-motorfietsen dwars door Afrika onderweg zijn naar de kust van Zuid-Afrika. Hun relaas staat bol van de lol die motorrijders met elkaar onderweg beleven.

De motorfietsen dreunen in betoverende cadans richting Indische Oceaan, maar voorlopig rijden we nog door een dorre woestijn. “Land van de Grote Droogte”. Dat betekent het woord “Karoo” in de taal van de Khoi-Khoi, de oorspronkelijke bewoners van de Grote Karoowoestijn. De ruimte is enorm, om ons heen en boven ons. Net als McGregor en Boorman werpen we hoge stofwolken op als we breed grijnzend over onverharde grondpaaie stuiven. Schijnbaar eindeloos rollen de wegen door terwijl het landschap om ons heen, vlaktes met wat struiken en gras en heel in de verte blauwe lijnen van afgeronde bergbulten, slechts langzaam verandert.

En daar hebben we Graaff Reinet. Een van de oudste steden van Zuid-Afrika, in 1786 door de VOC gesticht als handelspost in het binnenland. De gebouwen in het historische centrum zien er nog net zo uit als toen de stad werd gebouwd. Keurige kerken en huizen met Kaaps-Hollandse gevels boven de veranda’s.

Waarom is de hoofdstraat er zo breed? Omdat een span ossenwagens er moest kunnen keren, als de Boeren op hun Grote Trek een verkeerde afslag hadden genomen.

Zulke flauwe grappen zijn het handelsmerk van de drie padvarkies geworden. Iedere ochtend worden we met een geweldig gevoel wakker en dat wordt in de loop van de dag alleen maar sterker. En er is op onze Long Way to Mandela ook ruimte voor ontzagwekkende ervaringen, zoals de zonsondergang over de Valley of Desolation, op een presenteerblaadje aangeboden aan het einde van een zijweg.

In Afrika schommelde de wieg van de mensheid

In de Karoo rijden we in de middle of nowhere. Tussen stipjes met plaatsnamen op de kaart is er vaak niks langs de weg, geen tankstation, geen huis, geen plaats om te schuilen voor de elementen. Slechts hier en daar een dorp, nog minder vaak een stad.

De omgeving van de havenstad Port Elizabeth is omgedoopt tot Nelson Mandelabaai, maar wij hebben geen trek in grootsteedse drukte en rijden verder. Het kleinere kuststadje Oos-Londen bevalt ons beter. Zuid-Afrika biedt reizigers veel meer dan alleen de ster van Nelson Mandela. In het museum van Oos-Londen gaat die wondere wereld een stukje verder voor ons open. Naast diorama’s met opgezette dieren bewonderen we de oudste menselijke schedel die ooit is gevonden (google op “Hofmeyr”), een opgezette dodo en een aantal coelacanthen, oervissen waarvan men dacht dat ze waren uitgestorven totdat er in 1938 een exemplaar in een vissersnet belandde, net buiten de kust van Oos-Londen. Daarna werden nog meer levende exemplaren gespot. Dodo, Hofmeyrschedel en coelacanth zijn treffende symbolen van de rijke historie van het land waar ooit de wieg van de hele mensheid schommelde.

Nelson Mandela’s geboortegrond

Terug naar het nu, naar onze Long Way to Mandela. 

We’re getting closer, buddies. Take a ride on the Wild Coast!

De Wilde Kust en de groene heuvels van Transkei waren tijdens het apartheidsbewind een “thuisland” en nog steeds is de look & feel er veel “Afrikaanser” dan in meer toeristisch ontsloten gebieden van Zuid-Afrika. Een verademing voor de een, een tikkeltje wild voor de ander. Maar we kunnen dit gebied niet overslaan. Want hier is Nelson Mandela geboren, in het dorpje Mvezo. Nelson droeg zijn hele leven dit landschap in zijn hart: “Van die tijd dateert mijn liefde voor het veld, het weidse landschap en de eenvoudige schoonheid van de natuur, de zuivere lijn van de horizon. In mijn hart was ik altijd nog een plattelandskind en niets kon me zo opbeuren als de blauwe lucht, het open veld en het groene gras.”

Voor de verandering geen grondpad, maar een heuse klinkerweg, die ons naar de geboorteplaats van Mandela brengt. Naast een toeristisch complex in aanbouw staat de kraal van de Madiba-clan waarin Mandela’s geboortehut stond.

Geen foto’s graag, uit respect voor de Man en zijn familie.

Hoeft ook niet. We zijn tevreden met het prachtige uitzicht op de kraal en de vallei waar de Mbasherivier doorheen slingert. Een uitzicht waar Mandela zijn hele leven naar terug verlangde.

In Mvezo ligt Mandela’s navelstreng begraven, in het nabijgelegen Qunu groeide hij op. Ook zijn beschrijving daarvan is nog steeds actueel: “Het dorp Qunu lag in een smalle, grazige vallei, doorkruist door heldere stromen en omringd door groene heuvels. Runderen, schapen, geiten en paarden graasden samen op de gemeenschappelijke weiden.”

Zo nu en dan keerde Mandela terug naar zijn geboortegrond, ook toen hij in de Zuid-Afrikaanse media “de Zwarte Pimpernel” werd genoemd omdat hij er bij zijn clandestiene werk voor het ANC telkens weer in slaagde uit de handen van het apartheidsregime te blijven: “De beste manier om te ontdekken hoe je zelf veranderd bent is teruggaan naar een plek die onveranderd blijft. Toen ik York Road, de hoofdstraat van Umtata, inreed, werd ik overspoeld door gevoelens van vertrouwdheid en dierbare herinneringen die horen bij de terugkeer uit een lange ballingschap. Hoewel er geen spandoeken en gemeste kalveren waren om de terugkeer van deze verloren zoon te vieren, was ik ongelooflijk blij mijn moeder, ons huisje en mijn jeugdkameraden terug te zien.”

Het voorbeeld van de ouderen

“Ik heb altijd gevonden dat een mens een huis moet hebben in de buurt van de plek waar hij geboren is”, schreef Mandela, “om de rust te vinden die hem elders niet vergund is.”

De erfenis van Nelson Mandela heeft een passend tehuis gevonden in de hoofdstad van Transkei, die nu als Mthatha in plaats van Umtata op de kaart staat. In het Mandelamuseum blijven we veel langer hangen dan we met lonkende motoren op de stoep hadden gedacht. Wat is daar een enorme hoeveelheid informatie over Mandela’s Lange Weg naar de Vrijheid samengebracht! Vanuit de hele wereld stuurden bewonderaars geschenken aan Mandela, ook Ruud Gullit uit Nederland.

We ontmoeten in het museum de gids met wie we een Mandelatoer door Transkei gaan maken. Als Zimisele Gamakulu ons meeneemt op een rit door het groene, groene heuvelland deelt hij een ware schat aan informatie over Nelson Mandela en de daarmee verbonden plaatselijke geschiedenis met ons.

Uit de eerste hand. Terug in het dorp Qunu verlaten we de hoofdweg N2 en komen we langs de kraal van de vader van onze gids, op nog geen paar honderd meter afstand van de begraafplaats van de Madiba-clan. Daarna neemt Zimisele ons mee over verlaten grondpaaie tussen de heuvels waar tijd en ruimte vertragen en waar de drie padvarkies zonder gids hopeloos zouden verdwalen.

Hij toont ons de ruïne van het kerkje dat Mandela bezocht en de fundamenten van het lagere schooltje waar hij van zijn lerares Miss Mdingane zijn Engelse voornaam Nelson kreeg.

Na de dood van zijn vader bracht zijn moeder de jonge Mandela uit Qunu naar zijn volgende thuis: “Het was een vermoeiende reis, over rotsachtige wegen, heuvel op heuvel af, door talrijke dorpen, maar we pauzeerden niet. Laat in de middag kwamen we in een dorp. Middenin stond een prachtig groot huis dat alles wat ik ooit gezien had overtrof. Alles was prachtig onderhouden, en het was een toonbeeld van rijkdom en ordelijkheid. Dit was de Grote Plaats Mqhekezwemi, de koninklijke residentie van chief Jongintaba Dalindyebo. Dit was de regent die de komende tien jaar mijn voogd en weldoener zou zijn.”

We gaan diep in de heuvels op bezoek bij dat koninklijke huishouden, waar chief Zanomthetho Mtirara ons welkom heet en rondleidt. In dit hutje sliepen Nelson en zijn neefje Justice, onder deze boom beraadslaagden de ouderen, waar Nelson ademloos naar luisterde. Hier ontwikkelde hij zijn gevoel voor democratische rechtvaardigheid: “Zoals alle Xhosa-kinderen verwierf ik mijn kennis hoofdzakelijk door kijken. We werden geacht te leren door na te volgen en na te leven, niet door te vragen. Als politicus heb ik me altijd laten leiden door de principes die ik voor het eerst door de regent in de Grote Plaats toegepast zag. Nooit zal ik de stelling van de regent vergeten: een leider, zei hij, is als een herder. Hij blijft achter de kudde en laat de behendigste voorlopen, waarop de anderen volgen, zonder te beseffen dat ze steeds vanuit de achterhoede worden geleid.”

Meerdere zinnen uit Mandela’s autobiografie komen op de Grote Plaats tot leven. Zoals dit: “Ik heb die lange weg naar de vrijheid afgelegd. Ik heb getracht niet te aarzelen, ik heb onderweg misstappen begaan. Ik heb echter het geheim ontdekt dat er achter iedere grote heuvel die je beklommen hebt alleen maar nog grotere heuvels te beklimmen zijn. Ik heb nu een ogenblik rust genomen om een blik te werpen op het glorieuze uitzicht om me heen, om terug te kijken op de afstand die ik heb afgelegd. Maar ik kan maar even rusten, want vrijheid brengt verantwoordelijkheden met zich mee en ik mag niet dralen, want mijn lange reis is nog niet ten einde.” Kippenvel, ondanks de 40+-temperaturen.

Nog zoveel te zien

In het zadel, mannen, de woorden van Mandela indachtig: “Ik heb het altijd heerlijk gevonden om onder het rijden rond te kijken. Ik kom soms op de beste ideeën als ik door prachtige streken rijd met de wind in mijn gezicht.”

Terug naar de tegenwoordige tijd en het asfalt van de N2. We stoppen in Qunu om afscheid te nemen van Zimisele, die ons wijst op het graf van Madiba, een stuk verderop in het Afrikaanse veld.

In zijn autobiografie scheef Mandela: “Een man zou moeten sterven vlakbij de plaats waar hij werd geboren.” Maar die woorden werden voor Madiba niet bewaarheid. Hij overleed in Johannesburg op 5 december 2013. Zijn lichaam keerde terug naar Qunu en werd in de aarde begraven waarop hij als kind zo gelukkig had rondgelopen.

Achter de Wilde Kust en de groene heuvels van Transkei lokt alweer het uitgestrekte binnenland. Johan leidt vanuit de achterhoede de drie padvarkies in de juiste richting. Voor wie voldoende tijd en benzine kan opbrengen is de Lange Weg naar Mandela net zo eindeloos als de reputatie van Madiba zelf.

• Foto’s: Bernard Stikfort

Onze Mandela-gids

Zimisele Gamakulu
GSM +27 060 684 5781
zimgama@gmail.com

Onze motorfietsgids

Johan Kriek heeft een passie voor the great outdoors. De afgelopen decennia jaar heeft hij alle uithoeken van zuidelijk Afrika op motorfietsen en in terreinwagens verkend. Sinds 1997 deelt hij als een geregistreerde touroperator zijn passie en kennis met motorrijders en andere avontuurlijk ingestelde reizigers. Bezoek zijn website: www.zatrax.com.

Mandela-plaatsen

Apartheidmuseum in Soweto: www.apartheidmuseum.org

Mandela-huis in Soweto: www.mandelahouse.com

Plaats van Mandela’s arrestatie nabij Howick: www.thecapturesite.co.za

Mandelamuseum in Mthatha: www.nelsonmandelamuseum.org.za

Nelson Mandela Youth and Heritage Centre in Qunu: www.nelsonmandelamuseum.org.za
(tijdelijk gesloten vanwege renovatie)

Informatie over Transkei en de Oost-Kaap: www.visiteasterncape.co.za