Muchu gustu: "En dit licht/ dat straks uitdoven zal"

Shares0Facebook0 Tweet0 LinkedIn0 Pin0 Print0 Email0

“As ’n mens sterf, brand ’n biblioteek af.” ’n Bekende segswyse wat geld vir enige menselewe wat eindig. Hoe ouer die persoon, hoe groter die verwoesting. Daar is geen moontlikheid om ’n back-up van al die kennis en ervarings te maak nie. In die geval van kunstenaars en skrywers kan ons darem gelukkig ’n deel van die weerslag steeds kyk of nalees – as ons wil en as ons tyd het.

En as ons daadwerklik belangstel.

Onlangs het daar in die Surinaamse letterkunde ’n verwoesting plaasgevind, en ’n groot deel daarvan het sommer op een dag plaasgevind. Op Woensdag 19 Desember 2018 word die letterkunde beroof van twee groot digters, Michaël Slory en James Ramlall, wat onder die pseudoniem Bhai bekend was. Albei was 83 jaar oud. Die toeval is ongelooflik. Maar dalk ook nie, soos die onvolprese Michiel van Kempen skryf, want dalk “[H]eeft de wijze hindostaan [Ramlall] zijn creoolse compadre niet alleen willen laten wandelen.”

James Ramlall (Bhai) in Paramaribo, 1987 (links) en Michaël Slory (by die uitreiking van die Surinaamse Staatsprys vir Literatuur (1985)) (regs)

In Nederland verskyn daar ’n paar kleiner koerantartikels wat berig hieroor, eintlik veral oor Slory. Frank Hettinga skryf byvoorbeeld oor Slory se afsterwe in Het Parool, en daar is mooi lewenssketse van Michiel van Kempen in De Groene Amsterdammer en van Toef Jaeger in NRC Handelsblad. Maar dit is tog anders as met die heengaan van groot Nederlandse digters, soos Gerrit Kouwenaar, of onlangs nog Menno Wigman – die diaspora, die letterkunde uit die voormalige kolonies, speel ongelukkig steeds ’n marginale rol binne die letterkunde uit die sogenaamde metropool. En dit is ’n jammerte, want die liefhebber van poësie verloor daardeur iets.

Michiel van Kempen, hoogleraar Nederlands-Caribische letterkunde aan die Universiteit van Amsteram en ’n groot ambassadeur vir Surinaamse en Antilliaanse skryfkuns, erken in Het Parool dat Slory in Nederland grotendeels onbekend is, maar skryf ook: “[E]en groter dichter vind je niet in de Nederlandse Cariben. Deze man was in zo veel opzichten uitzonderlijk. Extreem intelligent en belezen. Hij heeft 60 jaar gepubliceerd. [...] Het hele leven was voor Slory poëzie, niet de franje aan de samenleving, maar het hart van de samenleving. Ik ben niet zo’n man van grote woorden maar in dit geval mag Suriname zeker een traan laten, hoor.”

Slory was ’n formidabele politieke digter wat in Nederland Spaans studeer en daar sy eerste digbundels gepubliseer het, by die uitgewer Pegasus, die uitgewery van die Communistische Partij van Nederland, wat ook belangrike werke van Marx, Engels en Lenin uitgee. Hier publiseer Slory die digbundel Sarka (Bitter stryd, 1961, onder die pseudoniem Asjantenoe Sangodare), en daarna Brieven aan de guerrilla (1968) en Brieven aan Ho Tsji Minh (1969).

Die inleiding in Sarka van die Nederlandse skrywer Theun de Vries, en ook die gedigte self, wys op die postkoloniale tendense en veranderings onder swart skrywers wêreldwyd, en die aanklank wat Anglo-Amerikaanse en Karibiese skrywers vind by die Afrika-vasteland, wat ’n simbool word van opstand, eie geskiedenis en trots. So skryf De Vries:

Bevrijding van de koloniën is een proces, een kwestie van bewustwording, al kunnen in dat proces, gelijk in dat van de menselijke baring, verlossende schokken optreden. Ieder kind wordt in weeën geboren. In Suriname, op “onze” Antillen, in “onze” West, rijpt het bewustzijn in de door eeuwen van slavernij gekrenkte gemoederen niet opeens. Maar het rijpt. De geweldige stormen en de moderne techniek dragen over de Atlantische Oceaan óók hierheen het bericht van wat zich in het oude moederland, het zwarte en mishandelde Afrika, de wieg van de cultuur der medicijnmeesters, beeldsnijders, extatische dansers en geboren volksdichters aan onweerstaanbare bevrijdingsmomenten voltrekt. De echo’s van de blijde morgengroeten uit Guinea en Ghana, de toornige kreten van pijn en verraad uit Kongo, de nauwelijks nog bedwingbare opstand in Engels Oost-Afrika en de Zuid-Afrikaanse Unie met haar mensonterende apartheidswaan, brengen ook Surinaamse harten aan het trillen.

Let op dat selfs De Vries, wat in sy tyd baie vooruitstrewend was, nog nie heeltemal losgewortel is van die clichés rondom Afrika en Afrikane nie (“medicijnmeesters, beeldsnijders, extatische dansers”). Tog is De Vries se bewondering vir Afrika groot en opreg.

Ook in Slory se gedigte in Sarka is sprake van ’n sterk swart bewussyn. Ten eerste skryf hy doelbewus in Sranan, die oorspronklike taal van Suriname, en vertaal hy die gedigte in Nederlands. Soos Nathan Trantraal met Kaaps, gebruik Slory sý taal as ’n volwaardige literêre uitdrukkingsmiddel, en bewys hy daarmee dat Sranan ’n volkome selfstandige taal is wat nie afhanklik is van die sogenoemde koloniale (wit) taal Nederlands nie. Ten tweede is die gedigte sterk verbind met stryd, kommunisme en die Afrika-vasteland. Mens hoef maar net te kyk na van die titels in die inhoudsopgawe: “Congo”, “Gi den wrokoman, mi brada” (Voor de arbeiders, mijn broeders), “Algeria”, “Den moniman” (De geldbezitters), “Korea”, “Afrika”, “Gi den socialist” (Voor de socialisten).

Sarka is opgedra aan Pauline Lumumba, “wier man zijn leven gegeven heeft in de strijd voor de bevrijding van het Congolese volk. De geest van Patrice zal in ons blijven voortleven, en wij zullen de strijd voortzetten tot de dag van onze overwinning is aangebroken...” Die gedig “Congo” is opgedra aan Patrice Lumumba:

Nu ik zo lang gelopen heb, Moeder Waterval.
Nu ik zoveel heb gelopen, wanhopig naar de troost zoekend!
Nu...
Een duif komt aan met een lied: maar het is niet voor mij.
Een palmtak drijft aan: maar het is niet voor mij.
Mijn tranen zijn het water van de watervallen.
De zee is nu zo gezwollen, o Afrika!
Het water heft zijn lied aan in de lucht.
Slechts water is het dat mij troosten kan.

Dit is versetspoësie – die estetiek is ondergeskik aan die etiek, die doel, die aktivisme.

Aan die einde van die sestigerjare van die vorige eeu keer Slory terug na Suriname, alhoewel baie mense dink hy’s mal. In Suriname fokus hy nog meer op Sranan as ’n literêre taal, en word hy ’n belangrike publieke intellektueel wat kommentaar lewer op politieke, sosiale en ekonomiese toestande. Hy speel ’n belangrike rol in die proses na die Surinaamse onafhanklikheid in 1975 en eers in die tagtigerjare skryf hy ook weer meer in Spaans en Nederlands.

Slory is nie net die digter van politieke aktivisme nie. Hy sal ook onthou word vir sy intieme, liriese poësie, soos hierdie gedig, gepubliseer in die literêre tydskrif De Gids, in 1992:

Zonsondergang in een palmboom

Paarswitte vlam
die in de palmboom klauwt.

Steltloper,
maak je je gereed
voor de sprong
om dan ineens te duiken?

De duisternis
loert
reeds van overal.

Er is geen ontkomen.

De schemering.

Er is geen ontkomen.

En dit licht
dat straks uitdoven zal.

Slory ontvang vir sy literêre werk onder andere die Literatuurprys van Suriname, en dit is nie die enigste prys wat hy ontvang nie. Tog, sê Kempen, was die lewe nooit maklik vir Slory nie: “[h]ij leefde op het niveau van de armen.”

Bhai, oftewel James Ramlall, wat op dieselfde dag oorlede is as Slory, ontvang óók die staatsprys van Suriname. En soos eerder genoem, is hy sekerlik nóg onbekender in Nederland as Slory.

Bhai studeer Nederlandse taal- en letterkunde en pedagogiek in Nederland, en wysbegeerte en religie in India, skryf in Nederlands en Hindi, en ook hy keer weer terug na sy geboortegrond. Sy Nederlandstalige poësie verskyn in 1982 in sy bundel Vindu (’n Hindi-woord wat “geheim” beteken).

As ’n hoë amptenaar is hy sterk betrokke by die kulturele gemeenskap in Suriname, as sowel onderdirekteur as direkteur van die afdeling kultuur van die Surinaamse ministerie vir onderrig en kultuur.

’n Gedig sonder titel in die Nederlandse tydskrif Tirade (1973) toon Bhai se gawe om met min woorde ’n ruimte te skep om te kan asemhaal en homself in minimale taal kenbaar te maak, aan die wêreld en aan homself:

Ik ben
Een éénling
Een blad
Aan een boom
Een stilte
In de stilte
Een oog
Binnen het oog
Een geheim
Binnen het geheim.

Die gemiddelde onbekendheid met Surinaamse (of Karibiese) letterkunde word geïllustreer deur die essayis en resensent Guus Middag wat skryf oor ’n gedig van Bhai wat hy raakgelees het in die Spiegel van de Surinaamse poëzie uit 1995. Middag skryf: “Het [gedicht] werd geschreven door iemand van wie ik nog nooit gehoord had en van wie ik nog steeds niet meer weet dan wat de Spiegel over hem meldt: Bhai, dichtersnaam van James Ramlall, geboren in 1935, schrijver van de bundel Vindu, verschenen in Paramaribo in 1982.” Bhai se gedig, wat vir Middag so treffend is, lui as volg:

Ik ben een glas – leeg –
Dat staat te wachten
Op een tafel
In een onbewoond vertrek
Ik heb geen verlangen
Maar ben tevreden
Als ik ooit
Iemand laven mag

Guus Middag kom in sy mooi beskouing tot die volgende gevolgtrekking:

Ik denk dat het die dubbelzinnigheid is die het voor mij tot zo’n intrigerend gedicht maakt, een gedicht dat als het ware steeds van aanblik verandert: nu weer eens het zuivere, heldere tevredenheidsvers dat het bij eerste lezing lijkt te zijn, dan weer het desolate eenzaamheidsgedicht dat het bij nadere beschouwing ook is. Daarmee is het een voorbeeld van een verschijnsel dat zich in poëzie, en trouwens ook in het alledaagse leven, wel vaker voordoet. Je zou het het raadsel van de eenvoud kunnen noemen. Of: de achterkant van de helderheid. Of: de twee gezichten van de doorzichtigheid.

Ek het hier bo gepraat van die verwoestende “brand” in die Surinaamse biblioteek. Met die afsterwe van Michaël Slory en Bhai op een dag was dit egter nog nie gedaan nie. Op 26 Januarie 2019 sterf ook die groot Surinaamse digter Martinus Haridat Lutchman, beter bekend as Shrinivási (“edele bewoner van Suriname”), op 92-jarige leeftyd, op Curaçao.

Soos Slory en Bhai, het Shrinivási vir kort periodes in Nederland gewoon, en verder het hy baie bly reis. Anders as Michaël Slory, wat in ’n later stadium van sy lewe nooit ver van sy huis wou gaan nie, was Shrinivási ’n wêreldburger, wat ook krities kon wees teenoor sy land. Maar ’n mens kan net krities wees teenoor die plek waar jou hart lê. Soos Van Kempen dit stel, het Shrinivási en Slory baie ooreenkomste vertoon:

Beiden schreven politiek-geëngageerde verzen naast pure lyriek, beiden waren obsessioneel bezig met het woord, beiden waren nationalist maar met een kosmopolitische blik. Kreeg de een de Staatsprijs voor Literatuur dan kon je er vergif op innemen dat de ander daarna aan de beurt was, en werd de een benoemd in de Ere-Orde van de Palm dan volgde de ander spoedig. En nog een overeenkomst: beiden stonden midden in de samenleving, maar tegelijkertijd ook altijd weer nét erbuiten.

Shrinivási publiseer tot op hoë leeftyd gedigte, soos in die Vlaamse poësietydskrif Het liegend konijn in 2004:

Kijk zei ze

I

Kijk zei ze
van al de dieren rondom mij
ben jij een uitzondering
want je neemt het geluid
van de wereld
zoals het ligt in de taal
van de vogels
zoals het woont
in de stem van de wind
en je weeft er het mooiste lied van

II

mag ik je tegen U zeggen
vraagt plots mij Sádhaná
wat altijd toch al mocht
denk ik

nog voor ik antwoord geef
hoor ik
weet u...
want ik vind u zo gek

dat vinden meer zeg ik
waarop wij beiden lachen

en zie vanaf die dag
lopen twee wegen
– tegengesteld aan gisteren –
de toekomst tegemoet

In 2013 publiseer Shrinivási Hecht en sterk, wat ook sy laaste bundel was.

Dit is veelseggend dat hierdie groothede hulle gedigte net by kleiner uitgewers kon publiseer (gelukkig is daar in Nederland ’n uitgewery soos In de Knipscheer), of selfs in eie beheer moes uitgee. Dit hoef ons nie daarvan te weerhou om dié wyse en inspirerende tekste te bly lees nie, weer en weer en weer.

Verdere leesstof

Buro: MvH

Shares0Facebook0 Tweet0 LinkedIn0 Pin0 Print0 Email0