De doe-het-zelf-maatschappij. Over leven in Lagos
Femke van Zeijl
Uitgeverij: Ambo/Anthos (Amsterdam 2022)
ISBN: 978 90 263 3746 8
Parachute-journalistiek wordt het wel genoemd, de vorm van journalistiek die blijkbaar veel op Afrika wordt toegepast. Er is een probleem/ramp/hongersnood/staatsgreep (doorhalen wat niet van toepassing is) en dus worden er wat journalisten ingevlogen die na het probleem/ramp/hongersnood/staatsgreep weer teruggaan naar Europa om verslag uit te brengen en onder de borrel anekdotes uit te wisselen.
Bram Vermeulen, gerenommeerd televisiejournalist in Nederland, die veel reportages maakte over Afrika, gaf tijdens de presentatie van De doe-het-zelf maatschappij, een boek over het leven in Lagos van Femke van Zeijl eerlijk toe dat hij er zich zelf ook wel schuldig aan had gemaakt. En, voegde hij er nog aan toe, waarom zou je je ook in hemelsnaam in Lagos vestigen? Objectief gezien zou het logisch zijn dat er in het volkrijkste en (door olie) machtige, zo niet machtigste land van Afrika de nodige correspondenten gevestigd zijn, maar niets van dat al. Liever rapporteren de Afrika-correspondenten vanuit het relatief comfortabele Kaapstad of Nairobi. Er is dan ook een zekere moed voor nodig om in Lagos te gaan wonen, dat wil natuurlijk zeggen: in de stad zelf, en niet in de luxe gated communities op de eilanden voor de kust, die alleen zijn weggelegd voor de expats en de steenrijke elite.
Broodje aap verhalen
Wie als westerling in Lagos gaat wonen wordt al gauw voor gek verklaard. Anekdotes en broodje aap-verhalen te over. Van vliegtuigen die bij de landing op de luchthaven meteen al door een bende worden omsingeld tot vluchtende politici wier koffers openscheuren vanwege het te grote aantal diamanten, en van de vraag hoe je je biertje moet betalen ( leg je een tien dollarbiljet neer dan blijkt dat de prijs te zijn), tot de concrete vraag of de taxichauffeur wel te vertrouwen is en je niet meeneemt naar een steeg om je te beroven, vaak met behulp van de nodige handlangers. De anekdotes en broodje aap verhalen kwamen niet aan de orde tijdens de presentatie van het boek in het onderkomen van ZAM Magazine in Onder de Bogen in Amsterdam. Wat wel aan de orde kwam was een genuanceerd verhaal waaruit door de schrijver duidelijk werd gemaakt dat de inwoner van Lagos een uiterst inventief persoon is die hoe dan ook probeert wat van het leven te maken, ondanks alle problemen met huisvesting, electriciteit, drinkwater, gezondheidszorg en noem maar op.
Water
Met gevoelens die het midden houden tussen verbazing, boosheid, hilariteit en mededogen poogt de schrijfster een genuanceerd beeld te schetsen van het dagelijkse leven in Lagos, gebaseerd op haar eigen ervaringen en onderzoeken bij andere inwoners van de stad. Water, daar begint het boek zo’n beetje mee, want zonder water begin je niks. De auteur doet haar laptop open om aan haar boek te beginnen, maar doet die meteen maar weer dicht omdat ze ziet dat er een waterreservoir naar beneden komt zetten. De stellage die het reservoir moet vasthouden heeft het begeven, dus dat moet gerepareerd worden. Dag werkdag. Een waterreservoir, is dat nodig, is er dan geen waterleiding in Lagos? Ja en nee. Er is wel zoiets als een waterleiding in Lagos, en soms komt daar zelfs water uit, maar vaak ook niet. Je zult dus je eigen (aanvullende) maatregelen moeten treffen. Dus kun je bijvoorbeeld een eigen waterpomp laten installeren, maar wanneer daar een bruine drab uitkomt (de pomp gaat niet diep genoeg) zul je ook weer een kleine waterzuiveringsinstallatie moeten laten maken. En als het allemaal eenmaal werkt, zul je met je buren afspraken moeten maken dat ze meebetalen en niet méér water gebruiken dan jijzelf (u raadt het al, ze gebruiken veel meer, want tja, hebben kinderen en betalen, ho maar. Dus dan maar weer een privé-installatie).
Hilarisch of potsierlijk, de lezer mag zelf uitmaken wat van toepassing is wanneer de schrijver met haar westerse mentaliteit een edelmoedige poging gaat doen om te reclameren bij het waterleidingbedrijf. Eerst belt ze regelmatig met het bedrijf waar ze haar iedere keer keurig te woord staan en vertellen dat er inderdaad een probleem is en dat er aan wordt gewerkt. Quod non. Als het over te hoge rekeningen gaat, adviseert een kennis om persoonlijk langs te gaan bij het bedrijf en vooral heel hard te schreeuwen, want dat is het enige waar men gevoelig voor is. Maar als ze eenmaal in de rij staat krijgt ze medelijden met de medewerker die mismoedig achter een tafeltje zit en al die scheldende en tierende mensen te woord moet staan. Ze doet rustig haar verhaal en omdat de medewerker dat blijkbaar waardeert, gaat de rekening omlaag.
Water of electriciteit, het zijn natuurlijk vergelijkbare zaken en de Zuid-Afrikaanse lezer zal het niet verbazen dat heel Lagos gonst van de generatoren. Maar inventief als veel Lagosianen zijn, ook hier heeft het zonnepaneel zijn intrede gedaan. Diverse éénmansbedrijfjes kunnen je voorrekenen wat je ongeveer kunt doen met één zonnepaneel. En inventief als hij is verhuurt een voor Boko Haram gevluchte Nigeriaan uit een ander deel van het land zijn kleine zonnepaneel voor het opladen van mobiele telefoons. Je moet toch een inkomen bij elkaar scharrelen, nietwaar?
Corruptie
Grote vraag, zo niet de grootste, is hoever je moet gaan met betalen, lees: omkopen om je zin te krijgen. Rijkelijk vertelt de auteur over de instanties waar ze langsgaat om zaken geregeld te krijgen en vrijwel altijd kan alles direct geregeld worden, mits je maar extra in de buidel tast. Wat ze regelmatig weigert te doen en haar soms voor grote problemen stelt. En dan is er natuurlijk het verkeer. De politie die op vrijdagavond de auto’s stilhoudt en een soort van weekendbijdrage verlangt. En de zogenaamde area boys vertegenwoordigen op de één of andere manier een vakbond en ‘dus’ moeten alle taxibuschauffeurs steevast meebetalen – wat ze zuchtend doen.
Is er dan geen overheid in Nigeria? Ja en nee. Nee, als het om veiligheid gaat zul je zelf met je medebewoners een soort comité moeten vormen om de straat ’s nachts af te sluiten om inbraken te voorkomen. Het betekent dan wel dat je je bijdrage moet betalen en als de huiseigenaar dat niet doet ben je de klos: je wordt niet doorgelaten bij de poort. Ja, er is wel een overheid die onderwijs en ziekenzorg verzorgt. Maar de kwaliteit van dat onderwijs is vaak slecht en dus wemelt het in Lagos van de privé-scholen, net als privé-klinieken. Toch verhaalt de auteur ook van openbare middelbare scholen en universiteiten die wel degelijk goed functioneren.
De grote vraag voor de Lagosianen, zoals de schrijver de inwoners van Lagos noemt, is waar de grens van de doe-het-zelf-maatschappij ligt. Want als je geld hebt is alles te koop, maar zaken als onderwijs en gezondheid zijn duur, dus het zal niet verbazen dat met name op dat gebied de Lagosiaan het moet afleggen. Hij of zij steekt veel geld in het onderwijs van de kinderen, probeert een stukje grond te kopen om een huisje op te zetten voor de oude dag en besteedt soms een vermogen aan gezondheidszorg – dat wil zeggen: gezondheidszorg is een breed begrip en veel geld geven aan de kerk zodat er voor je gezondheid wordt gebeden kan ook onder die noemer worden geschaard.
Zelfmoord
Maar er zijn grenzen. Wrang is het voorbeeld van een moedeloze kennis die, zoals zovele Nigerianen het land probeert te ontvluchten en verhaalt van een goede vriend met een goedlopend bedrijf, die zelfmoord pleegde omdat hij leukemie kreeg. ‘Ik bewonder zijn beslissing,’ vertelt de kennis. ‘Hij had het risico kunnen nemen en kunnen proberen beter te worden. Maar dan had hij z’n huis moeten verkopen en de kinderen van school moeten halen. Was hij dan toch overleden, dan was iedereen slechter af geweest. Nu liet hij zijn gezin tenminste goed verzorgd achter.’
Het is een bittere constatering die je als lezer het boek even terzijde doet leggen en je afvraagt hoe het anders moet. De schrijver komt er ook niet helemaal uit omdat ze simpelweg concludeert dat de oplossing tevens oorzaak is van het probleem. ‘Omdat een politicus in Nigeria automatisch ondernemer is, zijn dat veelal dezelfde mensen die de openbare voorzieiningen zouden moeten verbeteren. Zij hebben weinig te winnen bij het herstel van publieke diensten, integendeel: de politieke elite in Nigeria heeft financieel belang bij het ontbreken ervan. 'Hoe die vicieuze cirkel te doorbreken, is voer voor een geheel nieuw onderzoek.’