Zelf noemde hij het een “historisch moment”. Een Duitse krant had het over een “paukenslag”. Dankzij de betrokkenheid van Donald Pols, de directeur van Milieudefensie, heeft de uitspraak van de Haagse rechter tegen oliemaatschappij Shell een Zuid-Afrikaans tintje. Als hij blij is, zoals nu, hoor je het Afrikaans nog in zijn Nederlands doorklinken.

Woensdag bepaalde de rechtbank in Den Haag dat oliemaatschappij Shell de CO₂-uitstoot flink moet terugdringen. Shell zou direct of indirect verantwoordelijk zijn voor 3 procent van de CO₂-uitstoot wereldwijd. Dat is méér dan de CO₂-uitstoot van veel landen – waaronder Nederland.

Wat de directe uitstoot via de eigen schoorstenen betreft verplichtte de rechter Shell om die uitstoot tegen 2030 met 45 procent te verminderen vergeleken met 2015. Wat de indirecte uitstoot betreft, dat wil zeggen de uitstoot van Shells toeleveringsbedrijven aan de ene kant en Shells afnemers (zoals de automobilist bij de benzinepomp) aan de andere kant, legde de rechter Shell een zwaarwegende inspanningsverplichting op om ernaar te streven dat ook zij tegen 2030 45 procent minder CO₂ uitstoten. Deze verplichtingen gelden wereldwijd.

De rechter is namelijk van oordeel dat Shell een zorgplicht heeft als het gaat om haar uitstoot in Nederland én daarbuiten. Volgens de rechter moet het bedrijf “het zijne doen om een bijdrage te leveren aan het tegengaan van gevaarlijke klimaatverandering”.

De olieraffinaderij van Shell in Pernis / Foto: Steven Lek, via Wikimedia Commons [CC BY-SA 4.0]

Milieudefensies geheime wapen

Shell – voluit: Royal Dutch Shell – is een van de grootste commerciële oliemaatschappijen ter wereld. Het hoofdkantoor van deze Nederlands-Britse multinational is gevestigd in Den Haag. De zaak tegen Shell was aangespannen door Milieudefensie en zes andere milieuorganisaties, zoals Greenpeace en de Waddenvereniging. Ook ruim 17.000 burgers – bekende én onbekende Nederlanders – ondersteunden de zaak.

Milieudefensie is een vereniging met zo’n 95.000 leden en donateurs. Donald Pols is sinds 2015 directeur van Milieudefensie. Hij is in 1972 geboren in Pretoria en groeide op in Zuid-Afrika. In de jaren negentig kwam hij naar Nederland. Hij studeerde “Culture and science, globalization and societal change management” aan de Universiteit van Maastricht en “Environmental policy and management” aan de Universiteit van Amsterdam. Na zijn studie bouwde hij een indrukkende loopbaan op. Hij begon bij Milieudefensie en werkte vervolgens bij de SP, het Wereld Natuur Fonds en het Energieonderzoek Centrum Nederland vóór hij in 2015 als directeur terugkeerde bij Milieudefensie. In december 2020 werd hij door de Volkskrant op de 39^e plaats gezet op de lijst van de tweehonderd invloedrijkste Nederlanders.

In een interview met Down to Earth Magazine uit 2016 vertelt Pols dat hij is opgegroeid op een plaas dichtbij de grens met Botswana en dat hij als kind graag het veld in ging om vogels te spotten. “Hierdoor heb ik een intrinsieke, ‘ingeboren’ waardering voor de natuur meegekregen”, zegt Pols in dit interview. “Dit was geen ‘softe’ liefde, zoals sommige mensen die in de stad opgroeien kennen. Ik heb als kind een van de langdurigste droogtes meegemaakt, waardoor veel dieren stierven. Dat hoort ook bij de natuur. Ik heb veel ontzag en respect voor haar.”

In het interview met Down to Earth vertelt Pols verder dat hij in Zuid-Afrika ook heeft geleerd dat grote maatschappelijke veranderingen mogelijk zijn en dat burgers daar zelf voor kunnen zorgen. “Ik heb van dichtbij meegemaakt hoe mensen – de zwarte bevolking van Zuid-Afrika – de regie over hun toekomst in eigen handen namen, tegen beter weten en tegen de verwachtingen in”, zegt hij.

Een bijzonder vonnis

Het vonnis van de Haagse rechtbank is uniek. Ten eerste waren het in het verleden vooral overheden die door milieuorganisaties voor de rechter gedaagd werden omdat ze niet genoeg deden om de opwarming van de aarde tegen te gaan. Een bekend voorbeeld is de rechtszaak van Urgenda tegen de Nederlandse staat uit 2015.ⁱ In de zaak van Milieudefensie versus Shell gebeurde het voor het eerst dat een rechtbank een groot bedrijf tot meer actie tegen de uitstoot van broeikasgassen verplichtte.

Ten tweede ging het, als er bedrijven werden aangeklaagd, tot dusver altijd om zaken waarbij het bedrijf achteraf aansprakelijk werd gesteld voor reeds aangerichte schade. In Milieudefensie versus Shell wordt het bedrijf al op voorhand verplicht om verdere opwarming van de aarde te voorkomen. De uitspraak van de rechter ging dus ook over beleid en was gericht op de toekomst.

Opmerkelijk is ook dat de rechter zich beroept op mensenrechten. De CO₂-uitstoot leidt volgens de rechter tot ernstige risico's voor de Nederlandse bevolking, zoals overstromingen als gevolg van stijging van de zeespiegel, luchtverontreiniging en andere gezondheidsrisico’s. Daarmee zouden volgens de rechter de mensenrechten worden aangetast.

Het voortouw nemen

Shell heeft in een eerste reactie aangegeven dat het de uitspraak van de rechter “teleurstellend” vindt. Het bedrijf streeft ernaar in 2050 CO₂-neutraal te willen zijn, maar het is nog vaag over de manier hoe het dat doel wil bereiken. De rechter erkende dat Shell inderdaad op de goede weg is, maar vindt de genomen maatregelen nog onvoldoende.

Ook is de rechter het er niet mee eens dat Shell een afwachtende houding aanneemt en zegt mee te bewegen met maatschappelijke ontwikkelingen. In plaats daarvan zou Shell als grote onderneming hierin volgens de rechter zelfstandig het voortouw moeten nemen.

Verder was de rechter het niet eens met het verweer van Shell dat, als Shell het rustiger aan moet gaan doen, concurrerende oliemaatschappijen hun werk zouden overnemen. De CO₂-uitstoot zou dan hetzelfde blijven. Volgens de rechter is het onvermijdelijk dat ook andere bedrijven snel overgaan op duurzame energiebronnen.

Shell zal waarschijnlijk tegen het vonnis in beroep gaan.

Precedentwerking

Als het vonnis gehandhaafd blijft, kan dat grote gevolgen hebben. De uitspraak zal dan wereldwijd als precedent gaan dienen in rechtszaken tegen andere oliemaatschappijen. Ook zullen oliemaatschappijen dan voorzichtiger worden als het gaat om investeringen in vervuilende fossiele brandstoffen.

Voor Nederland kan het vonnis volgens sommigen echter ook negatieve gevolgen hebben. Het kan bijvoorbeeld zijn dat Shell een groter beroep gaat doen op de Nederlandse overheid voor financiële steun voor het afvangen en onder de zeebodem opslaan van CO₂. Ook kan het ervoor zorgen dat grote bedrijven uit Nederland wegtrekken of zich twee keer bedenken alvorens ze zich hier willen vestigen.

Maar bij Milieudefensie vieren ze deze week een feestje.

*

ⁱ Roger Cox, de advocaat die Urgenda destijds aan de overwinning hielp, was nu ook weer de advocaat van Milieudefensie in de zaak tegen Shell.