Veel jonge zwarte Zuid-Afrikanen zijn boos omdat er met het einde van de apartheid geen einde is gekomen aan de armoede en ongelijkheid in het land. Sommigen leggen de schuld bij Nelson Mandela. Hij zou zijn eigen mensen verraden hebben. Nee, stelt Sisonke Msimang tijdens de eerste Nelson Mandelalezing in Amsterdam. Ook als president verloor Mandela zijn levensdoel: de bevrijding van zwarte Zuid-Afrikanen, nooit uit het oog.

De Stadsschouwburg (ITA) aan het Leidseplein in Amsterdam. Vanaf het balkon sprak Nelson Mandela in 1990 het publiek toe.

De Stadsschouwburg aan het Leidseplein in Amsterdam heeft een belangrijke rol gespeeld in de geschiedenis van de relatie van Nelson Mandela met Nederland. Vanaf het balkon van de Stadsschouwburg sprak hij op 16 juni 1990 een schare van minstens 20.000 bewonderaars toe tijdens zijn eerste officiële bezoek aan Nederland ná zijn vrijlating. Na zijn overlijden op 5 december 2013 werd in de Stadsschouwburg, in het bijzijn van koningin Beatrix, een herdenkingsbijeenkomst voor Mandela gehouden. En vijf jaar later, in 2017, vond hier de feestelijke bijeenkomst “Samen door Mandela” plaats, opnieuw in het bijzijn van – inmiddels – prinses Beatrix. De Stadsschouwburg – of het International Theatre Amsterdam (ITA), zoals het tegenwoordig heet – was dus een gepaste omgeving voor de eerste Nelson Mandela-lezing, de afsluiting van de activiteiten in het kader van het Mandela100-jaar en het begin van een nieuwe jaarlijkse traditie.

De organisatoren – journalist Bart Luirink en zijn collega’s van ZAM, platform voor Afrikaanse vernieuwers in de onderzoeksjournalistiek, fotografie, kunst en opinie – hebben een rijk programma van hoogstaand niveau samengesteld, dat gelukkig in de uitvoering ook glad verloopt. Het programma begint met een optreden van het ZO! Gospel Choir, dat het Zuid-Afrikaanse wiegelied “Tula Baba” ten gehore brengt. Na de voordracht van het gedicht “Invictus”, waar Mandela tijdens moeilijke momenten in zijn leven graag kracht uit putte, volgt een videoboodschap van verslaggever Bram Vermeulen, die met een ooggetuige van destijds terugblikt op Mandela’s eerste publieke optreden op het balkon van de Stadsaal in Kaapstad. Na een dynamisch en aangrijpend optreden van het Faso Danse Théâtre – een fragment uit de balletvoorstelling Kirina van Serge Aimé Coulibaly, een Belgische choreograaf met Burundese wortels – betreedt de Nederlandse schrijver Adriaan van Dis het toneel. Op krukken, want hij heeft net een heupoperatie ondergaan. “Heup doet leven”, stelt hij het publiek gerust.

Kirina door het Faso Danse Théâtre. Choreografie: Serge Aimé Coulibaly; muziek: Rokia Traoré; libretto: Felwine Sarr

Alvorens hij de hoofdspreker van de middag, Sisonke Msimang, aan het woord stelt, houdt Van Dis een goed verhaal over het onvermogen van het Westen in het algemeen, en van Nederland in het bijzonder, om de misdaden uit het eigen koloniale verleden te erkennen. Hij haalt de bruine Afrikaanstalige dichteres Ronelda S. Kamfer aan als voorbeeld van een jonge dichter uit een achtergestelde gemeenschap die inmiddels haar eigen kracht als mens en als kunstenaar heeft ontdekt en die niet bang is om de confrontatie op te zoeken. Kamfer is een voorbeeld van een nieuwe generatie, zoals Van Dis die bijvoorbeeld ook herkent in de banlieue van Parijs, waar “de nazaten van de vertrapten van het koloniale verleden”, zoals Van Dis hen noemt, nu hun stem laten horen. Slechts negen procent van de wereldbevolking is wit, memoreert hij. Wie dat gegeven tot zich door laat dringen, kan niet anders dan beseffen dat we in onze witte westerse samenlevingen meer ruimte moeten maken voor andere culturen en andere opvattingen.

Nelson Mandela was geen doetje

De eerste Nelson Mandela Lecture werd verzorgd door de Zuid-Afrikaanse schrijver en sociaal activist Sisonke Msimang. Msimang is onder meer bekend van haar bijdragen aan onder meer The Guardian, The New York Times en The Daily Maverick. Ze hield de eerste Soweto TedX-lezing, getiteld “Mad at Mandela”, en publiceerde twee boeken: Always Another Country. A Memoir of Exile and Home (2017) en The Resurrection of Winnie Mandela (2018). Msimang woont tegenwoordig in Australië, waar ze verbonden is aan het Centre for Stories in Perth.

Uit de interviews met Msimang die in de aanloop naar deze middag in diverse Nederlandse dagbladen verschenen, ontstond de indruk dat Msimang zich volledig identificeerde met de jonge zwarte Zuid-Afrikanen die teleurgesteld zijn in het feit dat er in Zuid-Afrika sinds de eerste democratische verkiezingen van 1994 in zekere opzichten weinig is veranderd. De kloof tussen arm en rijk is alleen maar toegenomen. De economische macht is nog steeds grotendeels in witte handen. Wit Zuid-Afrika is nooit ter verantwoording geroepen voor de misdaden tegen de menselijkheid die tijdens de apartheid zijn gepleegd. In de ogen van deze jongeren is Mandela een verrader, die zich in de luren liet leggen door rijke witte mensen en daarbij de belangen van zwarte Zuid-Afrikanen uit het oog zou hebben verloren.

Kirina door het Faso Danse Théâtre. Choreografie: Serge Aimé Coulibaly; muziek: Rokia Traoré; libretto: Felwine Sarr

Msimangs uitspraken in deze interviews riepen de vraag op hoe zij de basis zou kunnen leggen voor de Mandela-lezing als nieuwe jaarlijkse traditie. Zou er ná zondagmiddag nog wel iets van de nagedachtenis van Mandela over zijn?

Dat bleek reuze mee te vallen! Msimang sprak vanuit haar positie als dochter van Zuid-Afrikaanse ballingen. Haar vader had Zuid-Afrika begin jaren zeventig verlaten om zich aan te sluiten bij de gewapende strijd. Msimang (1974) groeide op in Zambia, Kenia en Canada. Pas na de vrijlating van Mandela kon het gezin terugkeren naar Zuid-Afrika. “Niemand heeft meer gedaan om mijn bestemming vorm te geven dan Nelson Mandela”, stelt ze dan ook.

Msimang behoort tot een generatie die tussen die van de ballingen van destijds en de jeugd van nu in ligt. Ze begrijpt de woede van de jongeren. Maar het was niet Nelson Mandela die de revolutie verraden heeft, zegt ze. Dat heeft de generatie van haar ouders gedaan. “Ze legden hun wapens neer, pakten een lepel en zijn nooit meer opgehouden met eten.”

Volgens Msimang heeft Mandela precies gedaan wat hij beloofde: hij heeft zijn leven gewijd aan de bevrijding van zwarte Zuid-Afrikanen uit de onderdrukking en het herstel van hun menselijke waardigheid.

Om dat te kunnen doen, was het nodig dat hij de angst bij witte Zuid-Afrikanen wegnam. Het betekende dat hij compromissen moest sluiten. Zo moest hij dulden dat F.W. de Klerk naast hem stond bij de uitreiking van de Nobelprijs voor de Vrede, al was De Klerk volgens Msimang nooit werkelijk bereid geweest de macht volledig over te dragen aan een zwarte meerderheidsregering.

Sisonke Msimang; de litho op de katheder is een ontwerp van Marlene Dumas

Ook de instelling van de Waarheids- en Verzoeningscommissie ziet Msimang als een middel tot dat doel. Msimang is, net zoals veel zwarte Zuid-Afrikanen, teleurgesteld in de resultaten van het werk van de Waarheidscommissie. Volgens Msimang is slechts één dader uit het apartheidstijdperk ooit veroordeeld: Eugene de Kock. Alle anderen konden ongestraft verder gaan met hun levens. Witte mensen hebben, wat Msimang betreft, te weinig echt berouw getoond, zowel collectief als individueel. En wat betekent vergeving zonder berouw?

Msimang vindt het dan ook niet vreemd dat niet alle zwarte Zuid-Afrikanen hun witte landgenoten vergeven hebben. Maar dat hoeft ook niet, vindt ze. Het betekent nog niet dat witten daardoor in gevaar zijn. Witten moeten ophouden te denken dat alles altijd om hen draait, vindt Msimang.

“Vergeving” is niet de kern van Mandela’s morele nalatenschap, stelt Msimang. Het maakt er slechts een klein deel van uit. Door hem voor te stellen als tandeloze knuffelbeer wordt Mandela gereduceerd tot een karikatuur. Het doet afbreuk aan zijn rol als vrijheidsstrijder en aan de intellectuele reus die hij was.

.....................................................

“Witten moeten ophouden te denken dat alles altijd om hen draait.”

.....................................................

Mandela’s liefde voor zijn vrouw Winnie is volgens Msimang een bewijs dat hij niet zo’n doetje was als vooral witte mensen graag willen geloven. Aan Winnie kleefde de associatie met geweld. Dat paste niet in het plaatje. Maar voor Mandela was zijn liefde voor Winnie geen tragische vergissing. De tegenstellingen die in Winnie Mandela’s persoon samenkomen, horen bij de complexiteit van de Zuid-Afrikaanse geschiedenis, aldus Msimang.

Adriaan van Dis overhandigt Sisonke Msimang het eerste exemplaar van een speciale Mandela100-postzegel (op basis van dezelfde litho van Marlene Dumas)

Msimang herstelt zo het beeld van Mandela als een man van morele principes, die zijn eigen mensen nooit in de steek heeft gelaten. Europese landen zouden ook wel wat van Mandela’s vaardigheden kunnen gebruiken om het racisme en de sociaaleconomische ongelijkheid in hun eigen samenlevingen te overwinnen, vindt Msimang. En dan geen sentimenteel verhaal over vergeving, maar een sterk optreden, pragmatisch, in ieders belang.

Msimang verwijst naar haar bezoek aan Amsterdam-Zuidoost de vorige dag. Ook Nederland kent nog steeds een geografische scheiding tussen arm en rijk, tussen overwegend wit en overwegend zwart. Sollicitanten met een niet-Nederlands achternaam worden veel minder vaak uitgenodigd voor een gesprek. En Msimang heeft ook een boodschap van Zwarte Piet. Hij wil met pensioen, weet ze. Hij houdt niet van optochten en “he hates kids”.

.....................................................

“Dit is wat we moesten horen”

.....................................................

Beeld van Mandela hersteld

Als ze is uitgesproken – en voor de Surinaams-Nederlandse zanger Jeangu Macrooy de middag afsluit met Bob Dylans “The times they are a-changin’ – reist het publiek in de Amsterdamse Stadsschouwburg als een man op om Msimang een staande ovatie te geven.

Jeangu Macrooy en ZO! Gospel Choir sluiten de middag af met Bob Dylans “The times they are a-changing”.

Bij het verlaten van de zaal hebben veel bezoekers – Nederlands en Zuid-Afrikaans, wit en zwart – tranen in de ogen. “Dit is wat we moesten horen”, zegt een man van Surinaamse afkomst ontroerd.

Sisonke Msimang heeft de onrust over Mandela’s historische betekenis weggenomen. Na deze fantastische middag kunnen we verder. Een nieuwe traditie – de Amsterdamse Nelson Mandela-lezing – is geboren.

...............................................................................

Klik hier om naar een videoverslag van het evenement te gaan.

...............................................................................

• Foto’s: Elize Zorgman