“Sy het gesterf met haar lewenswerk voltooi”, schreef haar dochter na het overlijden van Simone Garcia Marques. Hoe staat het met de literaire nalatenschap van Simones moeder, Ingrid Jonker? Aad Meinderts, directeur van het Literatuurmuseum in Den Haag, geeft openheid van zaken.
In het Facebook-bericht waarin ze bekendmaakte dat haar moeder op 30 januari op 65-jarige leeftijd aan de gevolgen van een agressieve vorm van kanker overleden is, schreef Margarita, de dochter van Simone Garcia Marques, onder meer: “Sy het gesterf met haar lewenswerk voltooi.”
Deze woorden roepen de vraag op of dit “lewenswerk” misschien de literaire nalatenschap van Simones moeder, dichteres Ingrid Jonker, betreft, die zich momenteel in het Literatuurmuseum in Den Haag bevindt. De verzameling – handschriften, typoscripten, agenda’s en foto’s – werd in 2000 door Gerrit Komrij aangekocht en overgebracht naar zijn huis in Portugal. Komrij meende dat het nodig was de verzameling te redden vóór die zou worden verkwanseld door een neef van Simone, de zoon van Ingrids zuster, Anna Jonker. Deze Anthony Bairos had zelfs gedreigd dat hij de documenten in zee zou gooien als Komrij niet wilde dokken. Komrij overleed in 2012. Tien jaar later, in 2022, besloten Komrijs erven dat de Jonker-verzameling het best kon worden ondergebracht in het Literatuurmuseum in Den Haag. Daar werd in augustus een bescheiden tentoonstelling over Ingrid Jonker geopend.
Opening van de Ingrid Jonker-tentoonstelling in het Literatuurmuseum in Den Haag. / Foto: Ingrid Glorie
Foto: Ingrid Glorie
Foto: Ingrid Glorie
Foto: Ingrid Glorie
Simones erfenis
Het nieuws dat haar moeders documenten nu in een Nederlands museum lagen, kwam voor Simone als een schok. Ze zou hierover niet van tevoren zijn ingelicht. Simone was zeven jaar oud toen Ingrid Jonker in 1965 bij Drieankerbaai de zee in liep. Ze is altijd een sterke emotionele band met haar moeder en haar werk blijven voelen. Jonker had enkele gedichten, waaronder het bekende “Toemaar die donker man”, aan haar dochter opgedragen. Simone beschouwde de Ingrid Jonker-verzameling als haar persoonlijke erfenis. Ze zou zelfs, zoals ze herhaaldelijk op Facebook schreef, beschikken over een rechterlijke uitspraak dat de stukken haar rechtmatige eigendom waren.1
In interviews en op Facebook gaf Simone de wens te kennen dat de verzameling terugkeerde naar Zuid-Afrika en werd ondergebracht in een nieuw op te richten museum, het Ingrid Jonker Sentrum. In een persoonlijke boodschap aan ondergetekende op 3 november 2022 schreef Simone dat ze graag al in 2023 een tentoonstelling met het materiaal in Zuid-Afrika wilde houden ter gelegenheid van Jonkers negentigste geboortejaar.
Den Haag: een tussenstop
Aad Meinderts, de directeur van het Literatuurmuseum, is geraakt door Simones plotselinge dood. “Ik had gehoord dat ze ziek was, maar dat het zó snel zou gaan… Heel verdrietig.”
Volgens Meinderts stond het, wat het museum betreft, vanaf het begin vast dat de verzameling in Zuid-Afrika thuishoorde. “Er was onduidelijkheid over wáár de verzameling terecht moest komen, en de executeur-testamentair, Komrij-biograaf Arie Pos, maakte zich er zorgen over dat deze in Zuid-Afrika niet veilig zou zijn. Maar ik heb zelfs in het jaarverslag van het museum geschreven dat het verblijf in het Literatuurmuseum wat ons betreft alleen maar een ‘tussenstop’ was en dat we de stukken graag willen overdragen aan een instelling in Zuid-Afrika.”
Het is duidelijk dat alle ophef die er over de tentoonstelling is ontstaan, het museum heeft overvallen. “In al die jaren dat de documenten in Portugal lagen, hoorde je er niemand over”, zegt Meinderts. “Totale radiostilte. Tót ze in Den Haag kwamen te liggen. Toen barstte de discussie opnieuw los.”
Erfenisstigting aan zet
In oktober werd het Literatuurmuseum namens Simone benaderd door Danie Langer, CEO van de Erfenisstigting, een non-profitorganisatie die zich beijvert voor de instandhouding van Afrikaner cultureel erfgoed. De Erfenisstigting bezit in Zuid-Afrika meerdere cultuurhistorisch belangrijke terreinen, vooral uit de tijd van de Grote Trek en de Boerenoorlog. Het hoofdkwartier is gevestigd op het terrein van het Voortrekkermonument in Pretoria. Een serieuze partij, dus, die mogelijk in staat is het door Simone gewenste Ingrid Jonker Sentrum te realiseren.
Op 24 mei 1994 begon Nelson Mandela, de eerste zwarte president van Zuid-Afrika, zijn toespraak bij de opening van het parlement met het voorlezen van de Engelse vertaling van Jonkers gedicht “Die kind wat dood geskiet is deur soldate by Nyanga”. Daarmee bevestigde Mandela Jonkers positie als tegenstander van de apartheid en het Afrikaner establishment. Zou Jonker zich niet omdraaien in haar graf als ze moest horen dat haar literaire nalatenschap mogelijk in handen komt van een organisatie die zich nadrukkelijk opwerpt als beschermer van Afrikaner – en dus niet Afrikaanstalig of Zuid-Afrikaans – cultureel erfgoed?
Meinderts geeft toe dat hij zich daar zelf ook wel zorgen over heeft gemaakt. “De Erfenisstigting vertegenwoordigt van oudsher een politieke constellatie die diametraal tegenover Ingrid Jonkers politieke opvattingen staat.”
Daarom nam hij contact op met de Zuid-Afrikaanse ambassade in Den Haag. De ambassade verzekerde hem dat men daar geen bezwaar tegen de Erfenisstigting had, en ook dat de beoogde bestemming, het terrein van het Voortrekkermonument, als een passende locatie kon worden gezien. Meinderts: “We hadden vanuit het museum geen persoonlijk contact met Simone. Maar we wilden wel zoveel mogelijk in haar lijn denken om het Ingrid Jonker Sentrum mogelijk te maken. Toen we die uitspraak van de ambassade kregen, dacht ik: wie zijn wij – oude, witte mannen – dan nog om er iets van te vinden? We hoeven ook niet roomser dan de paus te zijn.”
Toen dit besluit eenmaal was genomen, nam Meinderts opnieuw contact op met Danie Langner van de Erfenisstigting. Het Literatuurmuseum is bereid de collectie over te dragen op voorwaarde dat de gebruikelijke museale normen, die bijvoorbeeld te maken hebben met veiligheid en openbaarheid, gewaarborgd worden. Ook zou de Erfenisstigting de onkosten moeten betalen. Komrijs familie wil het bedrag terug dat de dichter in 2000 aan Anthony Bairos heeft betaald. Daarnaast zijn er de kosten van het vervoer van Zuid-Afrika naar Portugal, van Portugal naar Nederland en van Nederland terug naar Zuid-Afrika. Meinderts: “Alles bij elkaar gaat het om een bedrag van 19 duizend euro. Daar was geen sprake van, zei Langer. En in die situatie zitten we nu. Wij willen er geen cent aan overhouden. Het is een reëel bedrag. Als je dát er als instelling niet voor over hebt, hoe graag wil je zo’n verzameling dan hebben?”
Hoog bezoek
Voorlopig is het Literatuurmuseum nog druk bezig met digitaliseren, een proces dat door het museum wordt betaald. “Of de documenten nou in Den Haag blijven of teruggaan naar Zuid-Afrika, als ze gedigitaliseerd zijn, kunnen onderzoekers vanuit de hele wereld ze bestuderen”, zegt Meinderts. Het is de bedoeling dat de digitalisering op 1 juni 2023 afgerond is. Daarna zouden de documenten overgedragen kunnen worden.
Overigens is de Ingrid Jonker-tentoonstelling nog steeds in het Literatuurmuseum te zien. De foto van de dichteres opgebaard in haar doodskist is, om Simones gevoelens te ontzien, weggehaald. Meinderts ziet regelmatig bezoekers zich vol belangstelling over de vitrines buigen. Ook Robert Dijkgraaf, de Nederlandse minister van Onderwijs, heeft de tentoonstelling bekeken toen hij het museum onlangs bezocht. “Hij was vooral onder de indruk van het manuscript van Jack Copes vertaling van ‘Die kind’, de tekst die Nelson Mandela in het parlement heeft voorgelezen. Dat is natuurlijk een zeer belangrijk document.”
Voor het Literatuurmuseum staat voorop dat Ingrid Jonkers literaire nalatenschap niet in privébezit mag verdwijnen, maar juist in het publieke domein blijft. “Dat lijkt met de Erfenisstigting te gaan lukken.”
1 In de laatste fase van haar leven gebruikte Simone de naam “Simone Cilliers Jonker” of kortweg “Simone Jonker”.
Lees ook:
Openingstoespraak: tentoonstelling Ingrid Jonker ‒ Literatuurmuseum, Den Haag
Persbericht: Literatuurmuseum verwerft literaire nalatenschap van Ingrid Jonker
Buro: IG