.......
Waarom een taal verplichten?
.......
Wandel mee naar de wonderlijke Drakensbergen. Plaats daar een koorschool van het hoogste niveau. Laat er enkele jongens het leven en de wereld ontdekken. Dat alles in 1976. Voor die inhoud had Mark Behr zijn vuistdikke Embrace nodig. Een van de vele thema’s in dat werk was de taalstrijd die doorheen de samenleving schuurde. In Soweto betekende dat letterlijk het vuur aan de lont. Binnen zo’n selecte school wisselden de weken Afrikaans en Engels elkaar schijnbaar netjes af. Echter, wanneer de meningsverschillen tussen de leerlingen, vanuit hun achtergrond, flink de kop opstaken, regenden de taalverwijten scherper dan ooit. Vooraleer je verzucht dat dat toen de realiteit was: iets verder dan je neus ontdek je probleemloos dat talen erg vaak strijdend de arena binnenstappen.
Waarom een taal verplichten? Toen ik in die Embrace-jaren als leraar aan de slag ging in Zaïre was de officiële schooltaal het Frans. Voor niemand was het de moedertaal. Het gezegde was dat Zaïre evenveel talen kende als het jaar dagen. Dan valt er wat te zeggen voor Lingala, Kikongo, Tshiluba en Swahili als nationale talen en Frans als administratieve taal. Levendig waren de voetbalverslagen op de radio die een wedstrijd lang tussen al die talen heen en weer sprongen. Helaas, het gebeurde dat een veertienjarige na een trimester van school werd gestuurd. Wegens een onvoldoende kennis van het Frans om de lessen te kunnen volgen.
Drie jaar geleden ontving de archiefgroep Altijd Jarig van jeugdvereniging KSA Noordzeegouw een aantal schriftjes die in 1929 het whatsappen avant la lettre inluidden. In scholen in Vlaanderen was Frans de verplichte taal, ook tijdens recreatie of maaltijden in het verplichte internaat. Ook wanneer er op school uitsluitend Nederlandstalige tieners rondliepen. Dat was de oorsprong van de geheime Gebedenbond achter de schriftjes: communiceren in het grootste geheim en dit om het katholieke Vlaanderen en het Nederlands te ondersteunen. De schriftjes zijn een goed bewaard geheim gebleven: pas na 90 jaar doken ze op, als getuigen van een bijzonder taalmoment.
Een boogscheut verder, over de Franse grens, is de taalstrijd grondiger uitgevoerd. Vanaf de Franse revolutie was de officiële taalpolitiek erop gericht om alle minderheidstalen en dialecten uit te roeien. Vanaf 1833 werd Frans als enige schooltaal getolereerd. Bleef men in de dorpen de eigen taal spreken, vooral het Vlaams kreeg, als Germaans broertje van het Duits, met de Eerste Wereldoorlog een doodsteek. Sinds december 2021 is “le flamand” door het Franse ministerie van onderwijs officieel erkend als streektaal. Anders dan het Bretoens of Corsicaans prijkt het eerder tussen de helft van de 7000 talen in de wereld die met uitsterven bedreigd zijn.
Oorlogsonheil betekent vandaag hetzelfde. Na de annexatie van de Krim en een gedeelte van de Donbas in 2014 bleef het Russisch voor zowat een derde van Oekraïne de voertaal. Door er de inval van 24 februari 2022 aan toe te voegen klinkt de taalkeuze vandaag voor velen als een vriend-of-vijand-keuze. Helemaal levensbedreigend kan het in de buurt van de gevechten worden. De taal die je spreekt wordt een bepalende stempel. Kinderen in bezette gebieden worden verplicht om met de taal ook voortdurend herschreven Russische geschiedenisboeken in hun hoofd te prenten. De klank van de taal is voldoende om als verdacht, of nog erger, behandeld te worden.
Dit lees je in Het Internaat van Serhiy Zhadan. De driedaagse tocht van leraar Oekraïens Pavlo Ivanovytsj doorheen een schemerig oorlogsgebied roept bij iedere confrontatie met gewapende milities, zonder identificeerbare insignes, de vraag op: in welke taal spreek ik ze aan? In welke mate zullen ze zijn spreken omarmen of hem integendeel in het vijandige kamp schuiven?
Welke taal hanteer ik? In welke taal schrijf ik? Tot voor kort werd die vraag in Kyiv nauwelijks gesteld. In mijn moedertaal, was een logisch antwoord. Oekraïens en Russisch bloeiden naast elkaar. Sinds de grootschalige oorlog ligt het anders. Verschillende auteurs hebben zich van het Russisch afgekeerd, anderen blijven doen wat ze altijd deden. En toch: Alexander Korotko publiceerde onlangs zijn War Poems in een drietalige uitgave. Naast het Russische origineel staan een Engelse en een Oekraïense vertaling.
Treffend beschrijft Aleksandr Skorobogatov hoe de bloederige realiteit van autoritaire regimes ingrijpt. Hij werd geboren in het westen van Wit-Rusland, studeerde o.a. aan het Maksim Gorki Literaire Instituut in Moskou, woont sinds 30 jaar in Antwerpen maar schrijft nog steeds in het Russisch. In zijn recent verschenen Oorlogskronieken vermeldt hij hoe een vriend van hem het ooit lastig vond om Wit-Russisch te leren. Nu gebruiken ze die taal omdat zijn vriend het Russisch heeft afgezworen. Skorobogatov voegt er enkele bladzijden verder wel aan toe dat een regime zich door een taal niet kan identificeren met een veel ruimere cultuur. Literatuur, als werelderfgoed, staat volgens hem boven “De kont van de president die de hele tijd moet gekust worden.” Zelfs al wordt protesterende kunstenaars niet zelden letterlijk het zwijgen opgelegd.
.......
Op de achtergrond wroeten talen vaak voor een plekje onder de zon.
.......
Op de achtergrond wroeten talen vaak voor een plekje onder de zon. Kan je Wales bezoeken zonder een inwoner Welsh te horen spreken? Dan ligt het moeilijker voor het Koerdisch in Turkije. In mijn contacten met vluchtelingen heb ik ook al de pijnlijke stelling gehoord dat het Oekraïens voor sommigen maar een kreupel taaltje is naast het Russisch. Dan wordt niet vermeld dat er aan de Sorbonne reeds in 1643 een Oekraïense grammatica was en dat Taras Tsjevtsjenko twee eeuwen geleden met zijn moderne literatuur schitterde.
.......
Subtieler loopt het via een onuitputtelijke reeks woorden die vervloekt, verbannen, verboden worden.
.......
Het is veel meer dan dat. Subtieler loopt het via een onuitputtelijke reeks woorden die vervloekt, verbannen, verboden worden. Wordt het woord oorlog in Moskou na twee jaar terug gebruikt “omdat het Westen met de wapenleveringen die veroorzaakt heeft”? Je kan proberen het zo te verkopen. Hopelijk worden er voor dat woord dan nu minder jaren opsluiting uitgesproken. Blijven ondertussen in China niet miljoenen Oigoeren voor hun cultuur, taal en godsdienst vervolgd en opgesloten? Is je leven, door staats- of gestuurde straatterreur, nog veilig als je van Tsjetsjenië tot Oeganda het woord homo te duidelijk gebruikt? Krijg je vijf jaar concentratiekamp zoals Vladislav Asseyev beschrijft in Het concentratiekamp in de Paradijsstraat omdat je o.a. aanhalingstekens plaatste rond “Volksrepubliek Donetsk”? Of haal je op zijn minst een vloektirade over je heen van figuren als Kadyrov, Trump of Orbán als je toch enkele foute woorden in je mond neemt?
Foute woorden? Soms veroorzaken ze een glimlach. Om deze gedachten rond te maken en met een strikje af te sluiten: tijdens het lezen van het filosofische en kritisch zelfanalytische recente boek van Artem Chapeye over zijn keuze om dienst te nemen in plaats van zich te verschuilen achter het excuus van een onmisbare job, vergelijkt hij speels een patriarchale, macho en homofobe aanwezigheid met Amerikaanse rednecks en Hemingway. Dan weerklinkt hier een echo van een scheldpartij tussen de jongens in Embrace: “Fokken rooinek, moffie.” De auteurs mogen zich bij elkaar in prachtig gezelschap noemen.
.......
Ze heeft de gewoonte om te stellen dat “thuis” in haar eigen taal verblijft.
.......
Misschien is het beter om het antwoord te koesteren dat Luba Jurgenson in Quand nous nous sommes réveillés verwoordt op de vraag waar ze thuis is? Ze heeft de gewoonte om te stellen dat “thuis” in haar eigen taal verblijft.
