In haar boek Opsoek naar Ubuntu laat Annette Nobuntu Mul de Nederlandse lezer kennismaken met de traditioneel Afrikaanse (Afrika, nie die Afrikaanse taal nie ‒ MvH, Voertaal) ubuntu-gedachte. Daarbij laat ze allerlei Zuid-Afrikanen aan het woord.

Mpho Tutu, Christo Brand en de moordenaars van Amy Biehl.

Maar ook onbekende mannen en vrouwen uit de townships die elke dag belangeloos omzien naar kinderen uit de gemeenschap die nóg minder hebben dan zij. Want zij weten wat het betekent: “Ik ben omdat wij zijn.”

Annette Nobuntu Mul (Foto: Marjan Borsjes)

In het jaar 2000 brengt de Nederlandse Annette Nobuntu Mul met haar gezin twee weken in Zuid-Afrika door. Het land kruipt meteen onder haar huid en zal daar nooit meer weggaan. Ze raakt verliefd op de traditioneel Afrikaanse ubuntu-gedachte. Zoals dat in het Zoeloe heet: “umuntu ngumuntu ngabantu”, “een mens is een mens door andere mensen”.

Tien jaar later heeft ze een droom. Ze googelt, ze mailt, en voor ze weet wat er gebeurt, zit ze in het vliegtuig naar Kaapstad. Daar maakt ze kennis met het werk van de Amy Foundation, een hulporganisatie die de herinnering aan de Amerikaanse studente Amy Biehl, die in 1993 in Gugulethu door een stel straatjongens werd vermoord, in ere wil houden door opvang te bieden aan kansarme jongeren. Twee van de projectleiders zijn Easy en Ntobeko, die in 1993 deel uitmaakten van de groep jongens die Amy heeft vermoord.

Mul wordt zo gegrepen door Amy’s verhaal en het werk van de Amy Foundation, dat ze besluit Stichting Ubuntu Nederland op te richten. Daarmee wil ze geld inzamelen om projecten van de Amy Foundation te steunen. Tegelijk begint ze zich meer in de ubuntufilosofie te verdiepen.

En nu ligt er dus het boek: Opsoek naar Ubuntu. Zuid-Afrika onder mijn huid, waarin Mul aan de hand van haar persoonlijke zoektocht de essentie van ubuntu probeert uit te leggen. Een groot deel van het boek bestaat uit interviews met mensen uit alle lagen van de Zuid-Afrikaanse bevolking, die Mul hebben geholpen om meer helderheid te krijgen. Een van hen was Nomalungelo Pango uit Khayelitsha, die haar haar Afrika-naam gaf: Nobuntu – “moeder van de mensheid”.

Wat is ubuntu?

Mul is coach, therapeut, docent en spreker. Ze is de motor achter de opleiding “Ubuntu, leiderschap en burgerschap” aan de Internationale School voor Wijsbegeerte in Leusden. In het kader van deze opleiding begeleidt ze ook studiereizen naar Zuid-Afrika.

Mul hanteert graag een korte definitie van het begrip “ubuntu”: “ik ben omdat wij zijn”. “Als ik dat zeg, merk ik vaak dat mensen het heel confronterend vinden”, vertelt ze. “Want wat betekent het precies? Dat we onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, en dat alles wat ik doe of nalaat, onvermijdelijk altijd impact heeft op jou, en jij weer op mij. Dat heeft consequenties voor hoe ik jou bejegen, met een tweeledige grondhouding van respect voor jou én mezelf. En die onderlinge verbondenheid is niet alleen iets wat zich tussen jou en mij afspeelt, maar ook in mezelf.”

Ubuntu is een concept dat in grote delen van Sub-Sahara-Afrika voorkomt. Mul kan alleen spreken over de manifestatie van ubuntu die ze in Zuid-Afrika heeft leren kennen. Ze heeft er veel over gelezen, onder meer Nelson Mandela’s Long Walk to Freedom, de geschriften van aartsbisschop Desmond Tutu en de boeken van Antjie Krog. De documentaire over de Waarheidscommissie heeft ze naar eigen zeggen wel honderd keer bekeken. Maar haar belangrijkste inspiratiebron zijn de ontmoetingen met Zuid-Afrikanen van allerlei achtergronden. De mensen, én het contact.

Annette met enkele mensen die haar geïnspireerd hebben bij het schrijven van haar boek: Vusumzi Mcongo

Vruchtbare aarde

Om uit te leggen wat ubuntu voor haar persoonlijk betekent, moet Mul terug naar haar eigen voorvaderen, haar “ancestors”. Haar grootvader van moederskant zat tijdens de Tweede Wereldoorlog in het verzet. Een oorlogsheld. Haar grootvader van vaderskant, daarentegen, was een SS-officier, en stierf aan het Russische front. De gedachte aan haar twee grootvaders vervulde Mul als kind zowel met trots als met schaamte.

Over het oorlogsverleden van haar Duitse grootvader werd thuis niet gesproken. Daar kwam nog bij dat diezelfde opa als gereformeerde jongen met een katholiek meisje getrouwd was en door zijn eigen familie verstoten. Ook dat maakte sommige onderwerpen moeilijk te bespreken. “Achteraf denk ik dat mijn vader een oorlogstrauma had”, zegt Mul. “Er was ook heel veel goed in ons gezin. Maar tegelijkertijd was er die emotionele afgesnedenheid.” Het is dat verlies aan contact met haar eigen gevoelens dat volgens Mul ertoe heeft bijgedragen dat zijzelf als adolescent vier jaar lang zou worstelen met anorexia.

Na de middelbare school koos ze voor psychologie, maar toen ze na drie maanden trouwde, moest ze haar studie eraan geven. Zo ging dat nog in die tijd. Pas veel later begon ze opnieuw te studeren, “en daarna ben ik nooit meer gestopt”. Ze volgde eerst een opleiding tot maatschappelijk werker en ontwikkelde zich daarna onder meer tot Gestalttherapeut.

Eureka Barnard en Kubeshini Govender

Gestalttherapie wordt gekenmerkt door intensieve aandacht voor het gewaarzijn van lichaam en geest, voor de onmiddellijke ervaring (het “hier en nu”), en voor de therapeutische relatie. Gestalt gaat verder uit van een persoonsgebonden beleving van de werkelijkheid, waarbij die werkelijkheid ook nog eens alleen begrepen kan worden binnen een specifieke context of situatie.

Door haar kennis van Gestalt viel de kennismaking met ubuntu bij Mul in vruchtbare aarde. Letterlijk! In haar boek beschrijft ze een moment tijdens haar eerste reis door Zuid-Afrika, wanneer ze de onstuitbare behoefte voelt om zich in de rode aarde te wentelen. Dat is het begin van een spirituele zoektocht die niet door iedereen in haar omgeving wordt begrepen, ook door haar man en kinderen niet. Voor het eerst weet ze de emotionele “afgesnedenheid” die haar sinds haar jeugd heeft tegengehouden, van zich af te schudden en komt ze weer in contact met het gevoelvolle kind dat ze van nature is. “Ik kon niet anders meer. Ik voelde het zo sterk! Ubuntu leerde me dat je mag zijn wie je bent.”

..............................................................

“Ubuntu leerde me dat je mag zijn wie je bent”

..............................................................

Ook zakelijk kreeg ze de eerste jaren weinig positieve reacties. “Ubuntu” was in Nederland een onbekend begrip. Het “bekte” niet. Kon ze het niet gewoon “verbindend leiderschap” noemen? Maar Mul hield koppig vol. “Ubuntu is voor mij zo’n heilig woord. Dat ga je toch niet verbasteren om het commerciëler te maken?”

Sinds 2010 is er veel veranderd. De Amerikaanse president Barack Obama verwees bijvoorbeeld naar ubuntu in zijn toespraak tijdens de herdenkingsbijeenkomst voor Nelson Mandela in december 2013. “Nu is het soms een modewoord geworden”, zegt Mul. “Natuurlijk kan ik het alleen maar toejuichen dat er meer aandacht voor is. Maar zo is het niet altijd geweest.”

Nomalungelo Asange Sotyingwa-Pango (links)

Hoe doe je ubuntu in Nederland?

De opleiding “Ubuntu, leiderschap en burgerschap” is een goed voorbeeld van die toegenomen aandacht voor ubuntu in Nederland. De opleiding is opgebouwd volgens de letters van het Afrikaanse (die Afrikaanse taal ‒ MvH, Voertaal) woord voor “e-mail”: “e-pos”. De e staat voor “existentie”, de p voor “persoonlijke professionaliteit” (en voor “privé”), de o voor “organisatie en ondernemerschap” en de s voor “samenleving en duurzaamheid” (in het Engels: sustainability), maar dan ook weer voor “spiritualiteit”.

Bij de opleiding hoort een studiereis naar Zuid-Afrika. Op die reis maken de cursisten kennis met het land waar de ubuntufilosofie zoals ze die in hun opleiding hebben leren kennen, vandaan komt. De deelnemers zijn vaak mensen met een leidinggevende functie of een eigen bedrijf die op zoek zijn naar een meer holistische kijk op leven en werk.

Braam Malherbe (links)

“Elke deelnemer heeft zijn eigen zingevingsvraagstuk”, vertelt Mul. “Iedere dag van de reis is gewijd aan een bepaald thema en zo’n thema is verbonden met een symbolische locatie. Dat thema komt aan de orde in de gesprekken en de ontmoetingen die we hebben met Zuid-Afrikanen. Maar de deelnemers kunnen dat thema ook verbinden met hun eigen vraag. Als het goed is, krijgen ze dus elke dag een klein stukje van de puzzel aangereikt.”

Het is nog te vroeg om al van concrete successen te kunnen spreken, denkt Mul. Maar ze kent meerdere mensen die door de opleiding geïnspireerd zijn om iets in hun leven en hun werk te veranderen. Zoals de schoolleiders die na een bezoek aan de townships van Zuid-Afrika hebben besloten om in Nederland meer te investeren in multicultureel onderwijs, bijvoorbeeld door bij leerlingen thuis op bezoek te gaan of door elkaars taal te leren. Andere voorbeelden zijn het echtpaar dat een uitvaartbedrijf voor natuurbegraafplaatsen is begonnen, en de ondernemer die zijn bedrijf wil voorbereiden op de circulaire economie.

Deelgevers

Je kunt ubuntu op alle terreinen van het leven toepassen. Daardoor dwaalt het gesprek regelmatig af naar actuele kwesties, zoals de ongedefinieerde woede van de “gele hesjes” en de noodzaak voor politieke partijen om zich van elkaar te onderscheiden (eerder dan de samenwerking op te zoeken).

Ook de gebeurtenissen in Zuid-Afrika houden Mul bezig. Na bijna twintig jaar is ze nog steeds niet gewend aan de enorme tegenstellingen in het land. Tussen arm en rijk. Tussen natuurschoon en ellende. Ze kan de rauwheid van de Zuid-Afrikaanse werkelijkheid in haar eigen lichaam voelen. Maar gelukkig kan ze troost putten uit een liedtekst van Leonard Cohen: “There’s a crack in everything, that’s how the light comes in”.

Christo Brand (links)

De vraag of zij zich met haar gebruik van ubuntu niet bezondigd aan culturele appropriatie, lijkt Mul in eerste instantie te overvallen. Toe-eigening veronderstelt bezit, zegt ze na enig nadenken. “Ubuntu ziet iedereen als deel van een geheel. Het idee dat iets uitsluitend van jou of van mij zou zijn, past daar niet in.”

Toch blijkt Mul er wel degelijk over nagedacht te hebben. Ze deelt de opbrengst van haar boek met de achttien mensen die erin geportretteerd worden. “Ik voel me zo bevoorrecht dat we van dit prachtige, diepgewortelde mens-besef kunnen en mogen leren. Dat we erover mogen schrijven en publiceren. Daarom wil ik symbolisch iets teruggeven.”

Mpho Tutu (links)

Ze gebruikt het woord “symbolisch” omdat je van een boek over ubuntu in Nederland natuurlijk nooit rijk zult worden. Het gaat dan ook niet om grote bedragen. Maar wat ook meespeelt, is dat je volgens de ubuntufilosofie niet armer wordt als je iets aan een ander geeft. Een van de eerste lessen die Mul leerde, was het adagium “You build a living by what you earn, but you build a life by what you give”. “Als ik iets weggeef terwijl ik zelf onderdeel van een geheel ben, ben ik ‘deelgever’”, legt ze uit. “Dus je geeft het nooit weg.”

Eenders en anders

Een verrassend hoofdstuk, tegen het einde van Opsoek naar ubuntu, is het interview met Eureka Barnard, directeur van SASNEV, het Suid-Afrikaanse Sentrum vir Nederland & Vlaandere. Dit hoofdstuk heet “Eenders & anders”, wat ook de titel is van het lespakket Nederlands voor Zuid-Afrikaanse scholen, dat SASNEV met hulp van het Zuid-Afrikahuis in Amsterdam heeft gemaakt.

Want ook in de relatie tussen het Nederlands en het Afrikaans ziet Mul ubuntu. “Qua taal is er die onlosmakelijke verbinding tussen Nederland en Zuid-Afrika”, zegt ze. “Vanwege de geschiedenis zou je kunnen spreken van een haat/liefdeverhouding. De talen lijken zoveel op elkaar dat je denkt dat je elkaar begrijpt en verstaat. Maar dan blijkt een woord ineens iets heel anders te betekenen. Dat vind ik fascinerend. We zijn één, maar het gaat ook om het erkennen van verschillen.”

..............................................................

Opsoek naar Ubuntu. Zuid-Afrika onder mijn huid
Annette Nobuntu Mul
ISBN: 9789491757648
Aantal bladzijden: 176
Prijs: € 22,95 (exclusief verzendkosten)
Klik hier voor het bestelformulier.

..............................................................