Het masterseminarie Nederlandse letterkunde aan de Universiteit Gent (academiejaar 2017-2018) bestudeerde vroegtwintigste-eeuwse literaire en journalistieke bronnen waarin beeldvorming van de Zuid-Afrikaanse oorlog (1899-1902) aandacht kreeg. In de eerste aflevering presenteren masterstudenten Lieselot Tuytens en Jessica Vandevoorde een synthese van hun bevindingen.

De tweede Zuid-Afrikaanse oorlog, van 11 oktober 1899 tot 31 mei 1902, wordt vaak beschreven als “de eerste moderne ‘mediaoorlog’” (Nasson 2017:225). De strijd was dan ook een “trending topic” op internationale schaal, wat betekent dat er veel aandacht voor was in de “Nederlandse en Vlaamse publieke opinie rond 1900” (Kuitenbrouwer 2017:235). Naast literaire en journalistieke geschreven media is ingezet op visuele beeldvorming, zoals standbeelden, reclameposters, spotprenten en tekeningen. Die laatste twee bronnen zijn de basis voor een comparatief onderzoek van het Vlaamse en Nederlandse perspectief op het conflict tussen de Afrikaner boeren en de Britten in het begin van de vorige eeuw.

Hoewel Nederland en België initieel van overheidswege een neutraal standpunt innamen, was er wel degelijk sprake van een particuliere partijdigheid. Die was zowel voor Nederland als voor Vlaanderen grotendeels gelijklopend en had een dualistisch karakter: enerzijds was er in de Lage Landen sprake van een duidelijke anti-Britse houding, anderzijds een pro-Boer standpunt. Toch waren er ook verschillen, die vooral te maken hebben met de historische banden. Nederland heeft namelijk een koloniaal verleden in Zuid-Afrika en die geschiedenis, ook wel eens “bloedverwantschap” genoemd, voedde de toenmalige visie van de Afrikaner als een taal- en stamverwant. In Vlaanderen bestond die genetische connectie niet, maar toch was er een politiek geladen parallel met de Zuid-Afrikaanse vrijheidsoorlog. De strijd van de Boeren tegen het Engelse imperialisme en de excessen van de Britse kolonisatie herinnerde immers aan de eigen Vlaamse taalstrijd tegen het dominante Frans gestuurd vanuit de Vlaamse Beweging. Die taalpolitieke parallel (Nederlands in België en Afrikaans in Zuid-Afrika) werd echter niet weerspiegeld in het onderzochte iconografische materiaal in eigentijdse Vlaamse media. De houding van “adhesie en adoratie” voor de Boeren in Nederland, hoewel geen officieel overheidsstandpunt, is daarentegen wel duidelijk aanwezig in de bestudeerde spotprenten en tekeningen. De prenten zijn dan ook zeker niet gespeend van stereotypen en politiek-ideologische subjectiviteit.

Als contemporain representant van het Vlaams-nationalistische perspectief is de kroniek van Rafaël Verhulst uitgelicht, bekend onder de titel De heldenstrijd der Transvaalsche Boeren, Brit tegen Boer: groot geschiedenistrouw roman gaande van 1815 tot 1900. In een volgende aflevering van deze reeks staat Verhulsts imposante kroniek centraal (bewaard door het Liberaal Archief in Gent). Het werk bestaande uit 2000 pagina’s is voorgepubliceerd in het Vlaamse dagblad Het Laatste Nieuws. De zelfverklaarde neutraliteit, aangeduid door “geschiedenistrouw”, is beslist betwistbaar vanwege de gekleurde term “heldenstrijd”. De journalist-schrijver Verhulst stelde zich dan ook duidelijk op als verdediger van de Boeren. In het woord vooraf bestempelt hij de Afrikaners namelijk als “taalgenoten, stamverwanten [en] broeders” van Vlamingen én Nederlanders (Verhulst 1899-1902:III). Dat Groot-Nederlandse standpunt is niet verwonderlijk, aangezien Verhulst als militant lid van de Vlaamse Beweging voorstander was van de Groot-Nederlandse gedachte. Die uitgesproken Dietse verbondenheid met Nederland verklaart ook zijn genegenheid met betrekking tot Zuid-Afrika (Goris 1983:141). Hoewel de prenten in de kroniek niet van Verhulst zelf zijn, maar zijn overgenomen uit Nederlandse en internationale tijdschriften en kranten van die tijd, reflecteren ze wel de Vlaamse attitude ten aanzien van de Boeren.

Een prototypisch voorbeeld van die Groot-Nederlandse houding wordt visueel weergegeven in de spotprent getiteld De Twee Droomen, oorspronkelijk gepubliceerd in het Nederlandse progressief-liberale weekblad De Amsterdammer. Hierin wordt de droom van Paul Kruger, president van de Zuid-Afrikaanse Republiek (Transvaal), vergeleken met die van de Engelse minister Joseph Chamberlain. De prent presenteert de twee machthebbers volgens duidelijke tegenstellingen van goed en slecht, licht en duister. Terwijl Krugers droom bevolkt wordt door engelen, die een banner met zich meedragen waarop de boodschap “vrede” staat, zijn er in Chamberlains nachtmerrie alleen omineuze en schrikbarende figuren aanwezig zoals de Duivel en de Dood. De onderschriften maken de boodschap expliciet: Kruger droomt over “rust, vrede, welzijn en geluk” voor zijn volk, maar Chamberlain denkt enkel aan “annexatie, goudmijnen, Engelschen verslagen, bloedvergieten [en] menschenslachterijen”. Ook de objecten op hun nachtkastje weerspiegelen de morele positie. Bij Kruger zijn dat een eenvoudige kaars en pijp. Bij Chamberlain daarentegen liggen op het meubilair allerlei luxueuze voorwerpen, zoals handschoenen, een hoed en een wandelstok, ongeschikt voor oorlogsvoering maar illustratief voor de ongebreidelde geldzucht van de Britse imperiale kolonisatiepolitiek in Zuid-Afrika.

De Nederlandse visie op het Zuid-Afrikaanse strijdtoneel is onderzocht op basis van een verzameling met spotprenten en tekeningen uit vier tijdschriften. Een representatieve illustratie komt uit de Kronings-Idylle, uitgegeven in Amsterdam door Cohen Zonen. Hierin staat de tekening Een te verwachten ontmoeting, die van de hand van Petrus van Geldorp is en is overgenomen uit de Amsterdamsche Courant (21 september 1900). De prent anticipeert op de historische gebeurtenis van oktober 1900, toen de republikeinse regeringsleider Kruger en de Nederlandse vorstin Wilhelmina elkaar ontmoetten. President Kruger vertrok immers na de annexatie van Transvaal door de Britten als balling naar Nederland met De Gelderland (Nasson 2017:217). Dat schip maakte deel uit van de “Nederlandse Koninklijke Marine, ter beschikking gesteld door koningin Wilhelmina, die met de Boerenzaak sympathiseerde” (Nasson 2017:217). De wederzijdse sympathie was een krachtig symbool van de in de media sterk aangezette stamverwantschap tussen Afrikaners en Nederlanders (Kuitenbrouwer 2017:247). Die hechte op genealogie geënte banden komen ook aan bod in het bijschrift van de prent, waarin Wilhelmina haar medeleven betuigt in nationalistische bewoordingen. Ze spreekt namelijk “uit naam van mijn volk dat innig met U en Uw volk begaan is”. Die sterk beleden solidariteit klinkt ook nog in de zin “Ons hart staat wijd voor U open”. Toch schuilt er ook zelfbewieroking in de prent, want Nederland wordt verheerlijkt als gastvrij land, dat wel vaker bannelingen ontving: “den vrijen Nederlandschen Grond, die zo menig grooten balling gastvrijheid verleende”. Ondanks de voorstelling van Kruger als groot politiek leider en martelaar van het Afrikanervolk, ligt de focus toch vooral op het goede en hulpvaardige Nederland. Ook Krugers woorden in de tekening benadrukken die visie: “Onze vaders hadden ons niet te veel verteld van het Nederlandsche volk en de Oranjes”. Daarbij verwijst “Onze vaders” naar familiebanden en stamverwantschap, en “Oranjes” naar het legendarische Huis Oranje-Nassau.

Verhulst, R. (1899-1902). De heldenstrijd der Transvaalsche Boeren, Brit tegen Boer: groot geschiedenistrouw roman gaande van 1815 tot 1900. Brussel: J. Hoste

Kronings-idylle (s.d.). Amsterdam: Cohen Zonen

Referentielijst

Goris, J. M. (1983). België en de Boerenrepublieken. Belgisch-Zuidafrikaanse betrekkingen (ca. 1835-1895). Retie: Kempische Boekhandel.

Kuitenbrouwer, V. (2017). ‘Boerenmanie. De Tweede Boerenoorlog in de Nederlandse publieke opinie’. In: Gosselink, M., M. Holtrop & R. Ross (red.), Goede hoop: Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600. Amsterdam: Rijksmuseum, 234-245.

--- (2017). ‘Een warme band: koningin Wilhelmina en Paul Kruger’. In: Gosselink, M., M. Holtrop & R. Ross (red.), Goede hoop: Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600. Amsterdam: Rijksmuseum, 247-248.

Nasson, B. (2017). ‘De Tweede Boerenoorlog (1899-1902)’. In: Gosselink, M., M. Holtrop & R. Ross (red.), Goede hoop: Zuid-Afrika en Nederland vanaf 1600. Amsterdam: Rijksmuseum, 214-231.

Verhulst, R. (1899-1902). De heldenstrijd der Transvaalsche Boeren, Brit tegen Boer: groot geschiedenistrouw roman gaande van 1815 tot 1900. Brussel: J. Hoste.

Met dank aan het Liberaal Archief (Gent).

Lees ook:

Zuid-Afrikaanse oorlog in Vlaanderen: Journalistieke en literaire beeldvorming rond 1900