Eén dag na de Nederlandse parlementsverkiezingen leek de uitkomst nog voor de hand te liggen. De VVD van premier Mark Rutte was als winnaar uit de bus gekomen en zou naar alle waarschijnlijkheid een coalitieregering vormen met drie andere partijen: D66, het CDA en, vooruit, nog één kleine partij erbij om in de Tweede Kamer een meerderheid te krijgen. Maar een week later liep alles mis, en nóg een week later hangt Ruttes politieke toekomst aan een zijden draadje.
Voor wie niet de hele nacht is opgebleven een korte samenvatting van het debat gister.#devooravond pic.twitter.com/y7H7z6IAtX
— De Vooravond (@devooravondtv) April 2, 2021
Hoe kon het zo ver komen? De dag na de verkiezingen, op donderdag 18 maart, werden twee verkenners aangesteld die gesprekken zouden voeren met de fractievoorzitters van alle zeventien partijen die op basis van de verkiezingsuitslag één of meer zetels in de nieuwe Tweede Kamer krijgen.
De rol van verkenner is relatief nieuw. Tót 2012 werden de verkennende gesprekken gevoerd door het staatshoofd; dat was destijds nog koningin Beatrix. Zij hield gesprekken met alle fractievoorzitters om vast te stellen welke combinatie van partijen de meeste kans van slagen had. Daarna wees ze een informateur aan om de onderhandelingen tussen die partijen te begeleiden.
Sinds 2012 stelt de Tweede Kamer een verkenner aan. Deze verandering moest de kabinetsformatie transparanter en democratischer maken. Wat er van een verkenner verwacht wordt, staat niet in de Grondwet beschreven. Daardoor moet de taak van de verkenner bij elke kabinetsformatie opnieuw worden vastgesteld. Omdat er sinds 2012 nog maar twee keer parlementsverkiezingen hebben plaatsgevonden, is er nog weinig ervaring met de inzet van een verkenner opgedaan. Je mag wel stellen dat de verkenner als instituut nog in ontwikkeling is.
Deze keer ontstonden er al gauw problemen rond de verkenners. Een dag na de verkiezingen waren er razendsnel maar liefst twee verkenners aangesteld: Annemarie Jorritsma (oud-minister en thans voorzitter van de Eerste Kamer) namens de VVD en Kajsa Ollongren (nu nog demissionair minister van Binnenlandse Zaken en vicepremier) namens D66. Beiden zijn nog volop actief in de politiek en hebben nauwe banden met fractievoorzitters Mark Rutte (VVD) en Sigrid Kaag (D66).
De blunder van Ollongren
De verkenners waren nog maar een kleine week bezig toen er op donderdag 25 maart iets opmerkelijks gebeurde. Jorritsma en Ollongren waren naar het Binnenhof gekomen om te overleggen over hun volgende stappen. Kort na aankomst werd Ollongren gebeld met de mededeling dat ze positief getest was voor corona. Na dit nieuws griste Ollongren, die de afgelopen jaren erg gekwakkeld heeft met haar gezondheid, in emotionele toestand de gereedliggende vergaderstukken bij elkaar en haastte zich naar haar auto.
Terwijl ze over het plein van het Binnenhof liep, werd ze gefotografeerd door een van de persfotografen die daar in deze fase van de onderhandelingen de hele dag rondhangen. Het bleek dat bij het uitvergroten van de foto een deel van de tekst van het bovenste document van de stapel die Ollongren onder haar arm droeg, leesbaar was. Zo kwam er gevoelige informatie uit de gesprekken van de verkenners met de fractievoorzitters naar buiten. Er stond bijvoorbeeld te lezen “linkse partijen houden elkaar niet echt vast” en “onderhandelingsstijl Hoekstra”. Maar het was vooral één aantekening die veel stof deed opwaaien: “positie Omtzigt, functie elders”.
De lastige Pieter Omtzigt
Pieter Omtzigt van het CDA staat al jaren bekend als een “lastig” Kamerlid. Het was door de vasthoudendheid van Omtzigt, samen met collega-Kamerlid Renske Leijten van de SP en enkele kritische journalisten, dat de toeslagenaffaire aan het licht kwam die in januari tot de val van het kabinet-Rutte III leidde. Het is bekend dat Omtzigt vanuit de regering onder druk gezet is om zijn onderzoek naar de onterechte fraudeverdenkingen met kinderopvangtoeslagen en de harde manier waarop de 26.000 gedupeerde ouders werden aangepakt, te staken. Ook binnen zijn eigen partij ondervond hij veel tegenwerking. Daardoor zit hij op dit moment oververmoeid thuis. Niettemin behaalde hij bij de verkiezingen maar liefst 342.472 voorkeurstemmen; dat betekent dat Omtzigt in zijn eentje goed is voor vijf zetels voor het CDA.
Omtzigt heeft dus van de burgers een mandaat gekregen om hen te vertegenwoordigen. De gesprekken van de verkenners met de fractievoorzitters hadden alleen moeten gaan over de vraag welk partijen met elkaar een regering kunnen vormen. Dat staat los van de vraag naar de “poppetjes”. Het leek er dus sterk op dat iemand Omtzigt, die luis in de pels, weg wilde hebben. Daarbij viel de verdenking meteen op twee personen: Mark Rutte, die als premier veel last van Omtzigt had gehad, en Wopke Hoekstra, die als fractievoorzitter van het CDA minder stemmen heeft behaald dan de sinds de toeslagenaffaire razend populaire Omtzigt en die grote moeite heeft dit uiterst principiële Kamerlid in het gareel te houden. Wie was verantwoordelijk voor die suggestie “functie elders”?
Verkenners gewisseld
Na het uitlekken van de vertrouwelijke informatie was de positie van de twee verkenners Ollongren en Jorritsma onhoudbaar geworden. Zij zouden zich bovendien niet aan hun opdracht gehouden hebben door in de verkennende fase al over individuele personen te praten.
Binnen enkele uren werden de oude verkenners vervangen door twee andere vertrouwelingen van Rutte en Kaag: Tamara van Ark (VVD, demissionair minister van Medische Zorg) en Wouter Koolmees (D66, demissionair minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid). Er werd dus opnieuw gekozen voor verkenners die deel uitmaken van de zittende macht en die nauwe banden hebben met de twee belangrijkste fractievoorzitters.
Alle fractievoorzitters ontkenden om het hardst dat zij de naam van Pieter Omtzigt hadden laten vallen. De nieuwe verkenners Van Ark en Koolmees zeiden na een gesprek met hun voorgangers dat “Pieter Omtzigt, functie elders” gebaseerd was op “berichten in de media” en dingen die de oud-verkenners “gezien en gevoeld” hadden.
’s Avonds laat verklaarde Mark Rutte op televisie mede namens Sigrid Kaag dat zij Omtzigt allebei niet genoemd hadden. Gevraagd of de oude verkenners Jorritsma en Ollongren nog naar de Kamer geroepen zouden worden om verantwoording af te leggen, antwoordde hij dat dat niet kon omdat deze twee al gestopt waren en er inmiddels nieuwe verkenners waren.
Whodunnit
Met dit laatste nam de Tweede Kamer echter geen genoegen. Het leek wel alsof de zittende macht een kritisch parlementslid probeerde “kalt te stellen”! De Kamerleden eisten een debat. Kamervoorzitter Khadija Arib sommeerde de oude verkenners Jorritsma en Ollongren naar de Kamer te komen om tekst en uitleg te geven.
Dat kon echter pas op woensdag 31 maart, na de installatie van het nieuwe parlement. Die installatie was overigens een historisch moment: het Nederlandse parlement is nu diverser dan ooit. Niet alleen zitten er meer vrouwen in de Kamer, ook zijn het eerste transgender Kamerlid en het eerste Kamerlid met een hoofddoek beëdigd en zitten er wel vijf Nederlanders van kleur in de Kamer.
Tot een debat kwam het die eerste dag echter niet. PVV-leider Geert Wilders eiste al aan het begin van de zitting dat alle stukken met betrekking tot het werk van de oude verkenners boven tafel kwamen, inclusief e-mails en app-verkeer. Toen de oude verkenners na een schorsing terugkeerden in de Kamer, bleek dat zij alleen beschikten over de aantekeningen die zij zelf tijdens de gesprekken met de fractievoorzitters gemaakt hadden, plus de geruchtmakende memo van de foto.
Kostbare uren gingen voorbij terwijl de nieuwe verkenners Koolmees en Van Ark, die hadden besloten eerst de uitkomst van het debat af te wachten en pas te beginnen met nieuwe gesprekken als de lucht was geklaard en het vertrouwen in het proces was hersteld, de stukken bij elkaar zochten. Dat dat zolang duurde, kwam doordat de nieuwe verkenners óók geen toegang hadden tot de verslagen van de eerdere gesprekken, zodat zij een frisse start konden maken.
Uiteindelijk werd besloten het debat uit te stellen tot de volgende dag. Mark Rutte wees nog even op het vertrouwelijke karakter van de gevoerde gesprekken en stelde voor dat alleen het verslag van zíjn gesprek met de verkenners openbaar gemaakt zou worden. Maar daar ging de Kamer niet mee akkoord. Om het vertrouwen in het proces en in de verschillende fractievoorzitters te herstellen (was het Rutte, was het Hoekstra, was het toch Kaag?), was volledige openheid noodzakelijk.
Wie is “via-via”?
Er werd afgesproken dat alle fractievoorzitters de volgende ochtend om 10 uur gelegenheid kregen om het ambtelijke verslag van hun gesprek met de verkenners in te zien en te accorderen vóór dat openbaar gemaakt zou worden. Toen pas bleek dat het toch Rutte was geweest die Omtzigt te berde had gebracht. “Je moet wat met Omtzigt: minister maken”, zou Rutte gezegd hebben. Dat klinkt als een promotie, maar over het algemeen wordt deze suggestie anders geïnterpreteerd. Als minister zou Omtzigt deel worden van de regering en zou hij niet meer kunnen doen waar hij als Kamerlid zo goed in is: de regering controleren.
.......
Rutte weigerde zijn bron bekend te maken.
.......
Rutte had dus heel wat uit te leggen. En hij werd nog verder in het nauw gebracht toen bleek dat hij die ochtend niet tot 10 uur had hoeven wachten tot hij, samen met de andere fractievoorzitters, zijn gespreksverslag mocht inzien. Hij had al om half acht ’s ochtends “via-via gehoord” wat erin stond. Van wié hij het gehoord had, wilde hij niet zeggen, en hij hield voet bij stuk. Hoe de Kamerleden ook aandrongen, Rutte weigerde zijn bron bekend te maken.
.......
Wie “via-via” geweest is, is nog steeds een raadsel.
.......
Wie “via-via” geweest is, is nog steeds een raadsel. Er waren, als het goed is, maar drie personen die van de inhoud van het verslag op de hoogte waren: de nieuwe verkenners Koolmees en Van Ark plus de oude verkenner Ollongren, die woensdagavond om half elf door de nieuwe verkenners was gebeld. De andere oude verkenner, Jorritsma, sliep al; zij hoorde het pas donderdagochtend om acht uur. Wie van de drie had Rutte gewaarschuwd?
Deze kwestie is belangrijk omdat het een fundamenteel probleem blootlegde. De verkenners worden ondersteund door twee ambtenaren die gedetacheerd worden vanuit het ministerie van Algemene Zaken, dat wil zeggen: vanuit het kantoor van de minister-president. In het formatieproces treedt Rutte echter niet als premier op, maar als voorzitter van de Tweede Kamerfractie van zijn partij. Wie via-via ook is, deze persoon moet het nodig geacht hebben om Rutte als premier een voorkeursbehandeling te geven. Dat is hoe macht werkt: het geeft Rutte, of hij daar nu zelf om gevraagd heeft of niet, een voorsprong op zijn collega-fractievoorzitters.
“Patroon van vergeetachtigheid”
Tijdens het debat deed Rutte zijn best om de Kamerleden ervan te overtuigen dat hij niet gelogen had toen hij op televisie beweerd had dat hij het niet over Omtzigt had gehad. Hij had het zich “achteraf verkeerd herinnerd”, zei hij. Het kwam goed uit dat de oude verkenners Ollongren en Jorritsma verklaarden dat zij het zich ook niet konden herinneren.
.......
Nu wil het geval dat Ruttes geheugen hem wel vaker in de steek laat.
.......
Maar nu wil het geval dat Ruttes geheugen hem wel vaker in de steek laat. Dat gebeurde bijvoorbeeld bij de bonnetjesaffaire (2015), het aftreden van Halbe Zijlstra (2018), de discussie over de afschaffing van de dividendbelasting (2018) en het nieuws over burgerdoden bij de Nederlandse bombardementen op de Iraakse stad Hawija (2019). “Ik heb hier geen actieve herinnering aan”, zal Rutte dan zeggen. Tot nu toe wist hij nog elke keer weg te komen met deze vergeetachtigheid. Niets blijft aan hem kleven. Het heeft hem de bijnaam “Teflon Mark” opgeleverd.
.......
Voor de Tweede Kamer was de maat vol.
.......
Motie van afkeuring
Dat Rutte zogenaamd vergeten is dat hij de naam van Pieter Omtzigt genoemd heeft, is misschien een minder ernstig vergrijp dan het feit dat er onder zijn bewind een klimaat kon ontstaan waarin tienduizenden onschuldige ouders door de overheid jarenlang als fraudeurs werden behandeld. Maar voor de Tweede Kamer was de maat vol.
Een door Geert Wilders ingediende motie van wantrouwen haalde het nét niet. Dat betekent dat Rutte nog niet onmiddellijk hoeft af te treden als demissionair minister-president. En dat is waarschijnlijk verstandig, want Nederland beleeft vanwege het coronavirus de ergste crisis sinds de Tweede Wereldoorlog. Het land heeft, tót er een nieuwe regering gevormd is, nog steeds een sterke leider nodig.
.......
Zo’n motie van afkeuring wordt beschouwd als een zwaar middel.
.......
Een motie van afkeuring, ingediend door Sigrid Kaag, kreeg echter de steun van alle partijen met uitzondering van Ruttes eigen partij, de VVD. Zo’n motie van afkeuring wordt beschouwd als een zwaar middel. Rutte mag blijven, maar hij heeft een ernstige waarschuwing aan zijn broek hangen. Sigrid Kaag gaf al te kennen dat ze een toekomstige samenwerking met Rutte niet langer ziet zitten: “Hier scheiden onze wegen”. Ze laat het aan Rutte over om zelf zijn conclusies te trekken.
Toen hij na het debat, rond drie uur ’s nachts, de pers te woord stond, beloofde Rutte echter dat hij zijn “stinkende best” zou doen om het vertrouwen van de politiek en de samenleving terug te winnen.
Aangeschoten wild
In een volgende ontmoeting met journalisten, de vrijdag na het debat, beriep Rutte zich op het feit dat er bij de verkiezingen in maart 1,9 miljoen Nederlanders op hem gestemd hebben en ruim 2 miljoen op zijn partij, de VVD. Hij is niet van plan die kiezers twee weken na de verkiezingen in de steek te laten door persoonlijk een stap terug te doen.
De “nieuwe” verkenners Koolmees en Van Ark hadden zich gecompromitteerd toen ze, terwijl ze nog maar enkele uren aan dienst waren, het verhaal van de oude verkenners Jorritsma en Ollongren overnamen over dingen die “gezien en gehoord” waren. Na het Paasweekend moet er alweer een nieuwe verkenner aangewezen worden. Hopelijk wordt de opdracht die deze verkenner meekrijgt dan strakker geformuleerd (zoals: niet over personen praten) en wordt er gekozen voor één verkenner (geen duo), die boven de partijen staat en die het vertrouwen van alle partijen geniet. Achteraf gezien was het gebruik dat koningin Beatrix de verkennende gesprekken voerde en daarna een informateur aanwees, zo gek nog niet.
Voor de partijen die de motie van wantrouwen gesteund hebben, zou het raar zijn als zij bij de formatie toch weer met de VVD in zee zouden gaan zolang dat betekent dat Mark Rutte opnieuw minister-president wordt. Zaterdag maakte ook Gert-Jan Segers van de ChristenUnie bekend dat er “te veel gebeurd” is en dat zijn partij in de volgende kabinetsperiode niet meer met Rutte verder wil. Daarmee zet hij een streep door de mogelijkheid van voortzetting van de huidige coalitie van VVD, D66, CDA en ChristenUnie en lijkt, ondanks diens klinkende verkiezingsoverwinning, de kans dat Rutte opnieuw premier wordt, verkeken.
Tijdens het Paasweekend stelden meerdere VVD-coryfeeën zich nog vierkant achter hun partijleider op. De vraag is of dat zo blijft als zou blijken dat Ruttes onderhandelingspositie bij de formatie zo verzwakt is dat hij op alle punten moet toegeven om nog maar premier te kunnen worden. Misschien zal er dan ook vanuit zijn eigen partij druk om hem uitgeoefend worden om zich terug te trekken.
Macht en tegenmacht
Op dit moment lijkt niemand te weten hoe het verder moet. Maar verder móeten we, want het land verkeert in crisis en heeft op korte termijn een nieuwe regering nodig.
.......
Het is te verwachten dat de ontwikkelingen elkaar de komende dagen snel zullen opvolgen.
.......
Het is te verwachten dat de ontwikkelingen elkaar de komende dagen snel zullen opvolgen.
Was een uitgelekte notitie met “Pieter Omtzigt, functie elders” al deze commotie waard? Omtzigt zelf zei er het volgende over, toen hij woensdag 31 maart even naar het Binnenhof kwam om zich opnieuw te laten beëdigen als Kamerlid: “Ik ben gekozen als volksvertegenwoordiger. De kiezers gaan erover wie er in de Tweede Kamer zitten. Daar gaat geen ambtenaar over, geen verkenner, geen fractievoorzitter. […] Het feit dat we nu zeven dagen verder zijn betekent dat er wat verborgen wordt gehouden. Deze notitie ís niet geschreven, iemand hééft die geschreven. Er is hier geen spooktypemachine in Den Haag. Er is iemand die getikt heeft: positie Omtzigt, functie elders. Dat hoort niet.”
Daarmee legt hij de vinger op de zere plek. Al jaren maken de opeenvolgende kabinetten-Rutte het de leden van de Tweede Kamer uiterst moeilijk om hun controlerende taak uit te oefenen. Vragen van Kamerleden worden traag of onbevredigend beantwoord, opgevraagde stukken worden goeddeels onleesbaar gemaakt of zo laat aangeleverd dat er onvoldoende tijd overblijft om ze zorgvuldig te bestuderen, en parlementariërs uit de coalitiepartijen (die samen een meerderheid vormen in de Tweede Kamer) worden gedwongen om vóór het regeringsstandpunt te stemmen, ook als ze het daar persoonlijk niet mee eens zijn. Er bestaat onvoldoende kritische afstand tussen regering en parlement. Dat is de oude politiek.
.......
“Pieter Omtzigt, functie elders” heeft de toenemende behoefte aan een nieuwe politiek scherp aan het licht gebracht.
.......
“Pieter Omtzigt, functie elders” heeft de toenemende behoefte aan een nieuwe politiek scherp aan het licht gebracht. De huidige tijd vraagt om een nieuwe vorm van leiderschap en een duidelijke scheiding tussen macht en tegenmacht. Daarom werd er tijdens het debat in de nacht van donderdag op vrijdag via een motie van Renske Leijten, Omtzigts bondgenoot bij het blootleggen van de toeslagenaffaire, nog een clausule toegevoegd aan de profielschets voor de nieuwe Tweede Kamervoorzitter, waarin gevraagd wordt dat deze het “dualisme” tussen regering en Kamer zal bevorderen.
Bijna 1,5 miljoen Nederlanders volgden het debat via de televisie, vaak tot diep in de nacht. Het was een fundamentele discussie die op een hoog peil gevoerd werd, ook door de nieuwkomers Laurens Dassen (Volt), Sylvana Simons (BIJ1) en Caroline van der Plas (BBB), die tijdens hun eerste week meteen in het diepe geworpen werden. Ondanks de blunders van de oude verkenners en het gedraai van Rutte was het bemoedigend om de Nederlandse democratie in actie te zien.
Lees ook:
Buro: IG