In Nederland heeft de VVD van premier Mark Rutte woensdag de parlementsverkiezingen gewonnen. Ook D66 van Sigrid Kaag en de FvD (“Forum”) van Thierry Baudet hebben flinke winst geboekt. Teleurstelling was er bij regeringspartij CDA en de linkse partijen Groen Links, SP en de PvdA. Opmerkelijk is de opkomst van vier nieuwe partijen: Volt, JA21, de BBB en BIJ1. Donderdag zijn er twee verkenners aangesteld die gaan onderzoeken hoe er met deze verkiezingsuitslag een nieuwe regering kan worden gevormd.
Er waren allerlei maatregelen genomen om de verkiezingen “coronaproof” te laten verlopen. De stemlokalen waren zo ingericht dat kiezers en vrijwilligers 1,5 meter afstand konden houden en er voldoende ventilatie was. Ook waren er speciale “kuchschermen” opgehangen. Alle vrijwilligers moesten vantevoren een gezondheidscheck ondergaan. Kiezers moesten een mondkapje op en voor wie dat vergeten had, stond er bij de ingang een doos met wegwerpmaskers. De stemhokjes en de tafels werden regelmatig schoongemaakt en kiezers moesten bij binnenkomst hun handen ontsmetten. In sommige gemeenten kregen alle kiezers een eigen rood potlood dat ze daarna mee naar huis mochten nemen. Om het aantal bezoekers te spreiden kon er maar liefst drie dagen achter elkaar gestemd worden (15-17 maart) en de regels voor de avondklok waren versoepeld. De mogelijkheden om per volmacht te stemmen waren verruimd en kiezers vanaf 70 jaar mochten ook per post stemmen. Sommige vaste locaties, zoals scholen, werden dit jaar niet gebruikt, maar daar stond tegenover dat er extra stemlokalen bij waren gekomen. Daarbij ging het juist om gebouwen die nu door de coronacrisis leegstaan, zoals kerken, theaters en cafés. In verschillende gemeenten waren de speciale drive-through stembureaus populair en in Arnhem konden burgers tijdens het stemmen een kijkje nemen in de monumentale Koepelgevangenis. Mensen zochten deze bijzondere locaties bewust op: “Eindelijk weer eens naar het theater”, zeiden ze dan, of: “Ik heb hier altijd eens binnen willen kijken.” Een caféhoudster zag het komen en gaan met gemengde gevoelens aan. Ze was blij dat haar kroeg eindelijk weer eens gebruikt werd, maar ze had liever gezien dat het terras vol zat en dat ze rond kon gaan met dienbladen met wijn en bier.
.....
Hoe voer je als partij campagne als je niet de straat op kunt om met kiezer in gesprek te gaan?
.....
In de aanloop van de verkiezingen had de coronacrisis voor heel wat hoofdbrekens gezorgd. Hoe voer je als partij campagne als je geen bijeenkomsten kunt houden en je niet de straat op kunt om met kiezer in gesprek te gaan? Op maandag bleek al dat er problemen waren met het stemmen per brief. Veel ouderen begrepen niet dat je, als je het ingevulde stemformulier opstuurde, je persoonsgebonden stempas in een tweede, kleinere envelop moest meesturen. Zo kon geregistreerd worden dát je gestemd had, maar werd het kiezersgeheim bewaard. Het gedoe met die enveloppen bleek zo ingewikkeld, dat het er even naar uitzag dat duizenden stemmen moesten worden afgekeurd. Op dinsdag werd echter besloten de regels voor het stemmen per brief aan te passen zodat het merendeel van de uitgebrachte poststemmen toch meegeteld kon worden.
Een derde gevolg van corona bij de praktische afwikkeling van de verkiezingen is dat het tellen van de stemmen trager verloopt dan anders. Bij sommige stemlokalen was er te weinig ruimte om bij het tellen de anderhalvemetermaatregel in acht te nemen; daarom moesten de dozen met ingevulde stembiljetten eerst naar een grotere locatie overgebracht worden voor er kon worden begonnen met tellen. Ook moeten de poststemmen vaak nog bij de uitslagen opgeteld worden.
.....
De definitieve resultaten worden op vrijdag 26 maart bekendgemaakt.
.....
Nadat de stemlokalen op woensdagavond om 21 uur gesloten waren, kwamen de media al snel met exitpolls en in de loop van de avond en nacht werden de eerste echte uitslagen bekend. (Traditiegetrouw was het Waddeneiland Schiermonnikoog – 936 inwoners – de eerste gemeente waar alle stemmen geteld waren.) De definitieve resultaten worden pas op vrijdag 26 maart om 12 uur bekendgemaakt.
.....
Ondanks de pandemie was de opkomst goed: 82,6 procent.
.....
Veel jonge kiezers
Ondanks de pandemie was de opkomst goed: 82,6 procent van de stemgerechtigden heeft een stem uitgebracht. Dat is vergelijkbaar met de opkomst van vier jaar geleden. Opvallend is dat er dit jaar veel jongeren gingen stemmen: de opkomst in de leeftijdsgroep 18 tot 24 jaar was 80 procent; bij de vorige verkiezingen in 2017 was dat nog 67 procent.
Onderzoeksbureau Ipsos heeft in opdracht van de NOS uitgezocht welke thema’s voor kiezers bepalend waren. De thema’s die het meest genoemd werden, waren gezondheidszorg (64 procent), normen en waarden (61 procent) en betrouwbaarheid van de overheid (61 procent). Wat kiezers belangrijk vinden, verschilt per partij. Zo eindigde de bestrijding van het coronavirus algemeen op de achtste plaats. Dat onderwerp speelde het meest – in negatieve zin – bij de kiezers van Forum voor Democratie en de PVV, en in positieve zin bij de VVD. Voor VVD-kiezers is de economie weer een belangrijk thema en bij D66 waren dit jaar de standpunten over onderwijs, gezondheidszorg en klimaat en duurzaamheid doorslaggevend.
Voorlopige uitslag
Donderdagavond was 98 procent van de stemmen geteld. Op dat moment zag de voorlopige zetelverdeling in de Tweede Kamer er zó uit:
- VVD 35 (+2)
- D66 23 (+4)
- PVV 17 (-3)
- CDA 15 (-4)
- SP 9 (-5)
- PvdA 9 (-)
- GroenLinks 8 (-6)
- FvD 8 (+6)
- Partij vd Dieren 6 (+1)
- ChristenUnie 5 (-)
- SGP 3 (-)
- DENK 3 (-)
- JA21 3 (+3)
- VOLT 3 (+3)
- 50PLUS 1 (-3)
- BIJ1 1 (+1)
- BBB 1 (+1)
(Tussen haakjes wordt de score van 2021 vergeleken met de uitslagen uit 2017.)
.....
Voor Mark Rutte is dit de vierde overwinning op rij; hij is al sinds 2010 premier.
.....
Coronapremier niet afgestraft voor toeslagenaffaire
Opvallend is natuurlijk in de eerste plaats dat de conservatief-liberale VVD van premier Mark Rutte zijn positie nog heeft weten te versterken. Voor Mark Rutte is dit de vierde overwinning op rij; hij is inmiddels al sinds 2010 minister-president. Voor een deel heeft Rutte deze overwinning te danken aan de zogenaamde “coronabonus”. In tijden van crisis heeft een volk behoefte aan een sterke leider. Rutte was sinds het begin van de crisis regelmatig op televisie – de tweewekelijkse persconferenties waren een evenement waarvoor je met het bord op schoot ging zitten – en de blunders in de Nederlandse aanpak van de coronacrisis kwamen vooral op conto van de minister van Gezondheid, de onfortuinlijke CDA’er Hugo de Jonge. De verkiezingscampagne van de VVD draaide volledig om de persoon van Rutte; over beleidsplannen ging het nauwelijks.
Het is opmerkelijk dat Rutte niet afgestraft is voor de toeslagenaffaire die in januari van dit jaar leidde tot het aftreden van zijn hele kabinet. (Omdat de verkiezingen toen al in zicht waren, kon het kabinet demissionair aanblijven tot er een nieuw kabinet gevormd is.) Het was onder zijn bewind dat er bij overheidsdiensten een klimaat kon ontstaan waarbij genadeloos jacht gemaakt werd op vermeende fraudeurs. Naar schatting 26.000 ouders werden onterecht beschuldigd van fraude. Hierdoor leden zij niet alleen ernstige financiële verliezen; de manier waarop ze door de overheid behandeld werden, leidde er vaak ook toe dat ze hun baan en hun huis verloren en huwelijken stukliepen; ook de schade voor de fysieke en geestelijke gezondheid is groot. Tijdens het onderzoek naar de toeslagen kwam voor het eerst de term “Rutte-doctrine” naar voren. Dit verwijst naar Ruttes opvatting dat interne discussies tussen ambtenaren onderling en met bewindspersonen niet gedeeld hoeven te worden met journalisten en met de Tweede Kamer. Volgens Rutte is dit om vrijuit te kunnen discussiëren. Er is veel kritiek op dit gebrek aan transparantie dat Rutte in de tien jaar van zijn premierschap ook bij andere lastige dossiers heeft gebruikt. Rutte heeft erkend dat er bij de toeslagenaffaire ernstige fouten zijn gemaakt en hij heeft beloofd dat de regering er alles aan zal doen om de getroffen ouders te helpen. Niettemin is het opmerkelijk dat de toeslagenaffaire, een van de grootste politieke schandalen van de 21e eeuw, bij deze verkiezingen nauwelijks een rol heeft gespeeld. Verantwoordelijk hiervoor zijn gedeeltelijk de media, die in sterke mate toegelaten hebben dat de politici zelf de onderwerpen van de tv-debatten konden bepalen. Zijn ongrijpbaarheid heeft Rutte de bijnaam “Teflon Mark” gegeven; alles lijkt van hem af te glijden.
Het Kaag-effect
De sociaalliberale partij D66 is er onder leiding van Sigrid Kaag in geslaagd om de nationalistische PVV van Geert Wilders van de tweede plaats te stoten. Kaag had al een lange en indrukwekkende loopbaan achter de rug als diplomaat bij de Verenigde Naties toen zij in 2017 minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking werd in het kabinet-Rutte III. Daarnaast was zij in 2018 korte tijd waarnemend minister van Buitenlandse Zaken. Tijdens de campagne werd gesuggereerd dat Kaag de eerste vrouwelijke premier van Nederland zou kunnen worden. Op basis van de exitpolls werd er woensdagavond nog gedacht dat D66 wel 27 zetels zou kunnen halen, een stijging van 8 vergeleken met 2017. Inmiddels is het verwachte zetelaantal bijgesteld tot 23. Dat neemt niet weg dat Rutte niet om Kaag en haar partij heen kan bij het formeren van een nieuwe regering.
De rechterkant van het spectrum
Geert Wilders heeft zich er al bij neergelegd dat zijn PVV geen deel van de regering zal worden. Rutte heeft aangegeven dat samenwerking tussen de VVD en de PVV geen optie is gezien Wilders’ snoeiharde anti-migratiestandpunt. Dat zal zeker ook gelden voor Kaag. Wilders is er trots op dat de PVV de grootste oppositiepartij blijft. Een plek in de Tweede Kamer geeft hem de vrijheid om – beschermd door het recht op vrije meningsuiting – “het PVV-geluid te laten horen”.
Sinds 2017 heeft Wilders’ PVV concurrentie gekregen van Forum voor Democratie (FvD) van Thierry Baudet. Het ziet ernaar uit dat het aantal zetels van de FVD gestegen is van 2 naar 8. Dat is merkwaardig omdat de FvD een turbulente tijd achter de rug heeft. In 2019 was er gedoe rond malversaties door partijvoorzitter Henk Otten. Otten werd uiteindelijk uit de partij gezet, maar bleef aan als onafhankelijk lid van de Eerste Kamer.
Pijnlijker nog voor Baudet en zijn partij was dat er eind november app-berichten van de jongerenorganisatie van de FvD naar buiten kwamen die antisemitische uitlatingen bevatten. Dat leidde er aanvankelijk toe dat Baudet zich terugtrok als lijsttrekker en ook zijn positie als partijvoorzitter opgaf. Ook andere prominente partijleden trokken hun conclusies. Een dag later had Baudet zich echter bedacht en kondigde hij een leiderschapsverkiezing aan. Dat was tegen het zere been van de achtergebleven bestuursleden. Het bestuur wilde Baudet uit de partij zetten, maar dat kon alleen na een ledenraadpleging. Die digitale stemming wist Baudet glansrijk te winnen. Hij was terug als partijleider, maar kon een leegloop van de partij niet voorkomen.
In december richtten Annabel Nanninga en Joost Eerdmans, ex-FvD, een nieuwe partij op, JA21. Meerdere prominente oud-FvD’ers met zetels in de Eerste Kamer en het Europees Parlement sloten zich bij hen aan. JA21 profileert zich als een “nuchtere” versie van de FvD. Omdat Nanninga en Eerdmans al bekendheid genoten (Nanninga is senator en zat hiervoor in de gemeenteraad van Amsterdam; Eerdmans kwam in 2002, kort na de dood van partijleider Pim Fortuyn, voor Fortuyns LPF in de Tweede Kamer en speelde daarna namens Leefbaar Rotterdam een prominente rol in de Rotterdamse gemeentepolitiek), trok JA21 bij de afgelopen verkiezingen voor een beginnende partij relatief veel stemmen. Het feit dat JA21 al zetels in de Eerste Kamer bezet, geeft de partij een sterke onderhandelingspositie. Toch ligt het niet in de lijn der verwachtingen dat Rutte en Kaag zin hebben om een coalitie met JA21 te sluiten.
Dat geldt ook voor Thierry Baudet, het enfant terrible van de Nederlandse politiek. Zijn FvD liet het anti-migratiethema de laatste maanden enigszins varen, maar protesteerde vooral luid tegen de coronamaatregelen van de regering, die Baudet als een aantasting van de vrijheid van de burgers beschouwde. Baudet lonkte hierbij nota bene naar de viruswappies onder aanvoering van Willem Engel. Baudets succes is mede te danken aan zijn vele media-optredens; hij geniet van de aandacht en hij is altijd goed voor een paar controversiële sound bites. Hoewel veel mensen het volstrekt niet met hem eens zijn, wordt er voortdurend óver hem gepraat. Omdat zijn partij met zes nieuwe zetels de grootste stijger van deze verkiezingen is, vindt Baudet dat hij automatisch recht heeft op een plek aan de onderhandelingstafel bij de kabinetsformatie. Maar met 8 zetels in totaal is Forum op zijn meest een middelgrote partij. De kans dat de VVD en D66 met Forum in gesprek willen, is opnieuw gering.
Nieuwe partijen
Er hebben in Nederland nog nooit zoveel partijen aan de verkiezingen meegedaan als dit jaar: 37! Het stembiljet was zo breed (misschien wel 1,5 meter) dat het meerdere keren opgevouwen moest worden. Ook daardoor verloopt het tellen van de stemmen dit keer trager dan anders.
Van de dertien nieuwe partijen hebben uiteindelijk vier genoeg stemmen gekregen voor een of meer zetels in de Tweede Kamer. Naast JA21 zijn dat Volt, BIJ1 en de Boeren Burger Beweging.
.....
Volt is voor een Europese aanpak van klimaatbeleid, migratie en sociale ongelijkheid.
.....
Volt Nederland is de Nederlandse afdeling van een beweging die ook in andere lidstaten van de Europese Unie actief is. De partij is voor een Europese aanpak van klimaatbeleid, migratie en sociale ongelijkheid. Vluchtelingenstromen of klimaatverwarming stoppen immers niet bij de grens, vindt Volt. De partij onder leiding van Laurens Dassen profileert zich als vernieuwend, duurzaam en toekomstgericht en is vooral populair onder jongeren en hoogopgeleiden.
De Boeren Burger Beweging (BBB) wil de belangen van boeren en plattelandbewoners in Den Haag onder de aandacht brengen. Er waren de afgelopen jaren veel protesten waarbij boeren vanuit het hele land met hun tractoren naar Den Haag trokken om te demonstreren, wat niet zelden tot ontwrichting van het verkeer leidde. De stikstofcrisis, de halvering van de veestapel en de aantasting van het landschap door windmolens, zonneparken en datacenters zijn slechts een paar kwesties waardoor veel boeren het gevoel hebben dat er door de landelijke politiek niet naar ze geluisterd wordt. De Boeren Burger Beweging wil hier verandering in brengen. Zeer toepasselijk kwam lijsttrekker Caroline van der Plas vrijdag op de tractor naar het Binnenhof voor haar eerste overleg.
BIJ1 werd in 2016 opgericht door activiste Sylvana Simons, die Nederland tot dan toe vooral kende als radio- en tv-presentator. De partij heette aanvankelijk Artikel 1, een verwijzing naar het gelijkheidsbeginsel en het discriminatieverbod in de Nederlandse grondwet. BIJ1 staat voor “radicale gelijkwaardigheid en economische rechtvaardigheid”. Simons zat sinds 2018 voor BIJ1 in de Amsterdamse gemeenteraad. Met haar felle uitspraken is ze vaak het mikpunt van racistische en seksistische opmerkingen. Simons noemt de entree van haar partij tot de Tweede Kamer “broodnodig”. En gezien de teleurstellende resultaten van de gevestigde linkse partijen PvdA, Groen Links en de SP (alleen de Partij van de Dieren kreeg er een zetel bij), heeft ze daarin beslist gelijk.
Verlies op links
Op donderdag 18 maart werd Nederland wakker in een land waarin het politieke klimaat alweer harder is geworden. Vooral voor Nederlanders met een migratieachtergrond is het pijnlijk dat de PVV nog steeds een van de grootste partijen is en dat Geert Wilders inmiddels versterking heeft gekregen van de FvD van Thierry Baudet en JA21 van Eerdmans en Nanninga. Wat zegt het over een land dat politici ongestraft uitspraken kunnen doen zoals Wilders’ pleidooi voor “minder Marokkanen” en Nanninga’s verwijzing naar bootvluchtelingen als “dobbernegers”?
Daar komt dus bij dat de gevestigde linkse partijen GroenLinks en SP (Socialistische Partij) bij de verkiezing verlies hebben geleden, terwijl de PvdA op 9 zetels (het resultaat van de voor die partij dramatisch verlopen verkiezingen van 2017) blijft staan. Een deel van deze kiezers zijn waarschijnlijk weggelokt door de duurzaamheidsagenda’s van D66 en Volt. In haar overwinningsspeech kondigde Sigrid Kaag woensdagavond aan: “We willen progressiever, eerlijker en vooral groener.”
Verkennen en formeren
Of D66 de VVD inderdaad in een meer progressieve richting kan sturen, zal de komende weken duidelijk worden. Donderdagmiddag heeft Tweede Kamervoorzitter Khadija Arib twee verkenners aangewezen: VVD-coryfee Annemarie Jorritsma en Kajsa Ollongren (D66), nu nog demissionair minister van Binnenlandse Zaken in het kabinet-Rutte III. Zij gaan onderzoeken wat de wensen van alle partijen zijn en welke partijen samen een coalitie zouden willen vormen. Zij brengen een advies uit waarover op 31 maart door de nieuwe Tweede Kamer, die die dag wordt geïnstalleerd, wordt gedebatteerd. Vervolgens wordt er een formateur aangesteld en kan de formatie beginnen.
Tijdens de formatie gaan partijen met elkaar in gesprek over de plannen voor de komende vier jaar. De grootste partij, de VVD, neemt hierbij het voortouw. Er wordt gekeken of er een coalitie gevormd kan worden die een meerderheid (76 van de 150 zetels) heeft in de Tweede Kamer, het parlement. En vervolgens proberen de beoogde coalitiepartners een regeerakkoord te formuleren, waarin ze vastleggen wat ze gaan doen. Vooral als dat regeerakkoord heel gedetailleerd is, is het moeilijk om tot overeenstemming te komen. Soms lopen de onderhandelingen stuk en moet er opnieuw begonnen worden, met een andere combinatie van partijen. In 2017 duurde de formatie ruim zeven maanden – een record. De verwachting is dat Rutte dit keer snel tot een akkoord wil komen. De afwikkeling van de coronacrisis en de andere problemen waarvoor het land staat, maakt het nodig dat er snel een krachtige nieuwe regering komt.
Er doen allerlei speculaties de ronde over hoe de nieuwe coalitie eruit zal komen te zien. Dat de VVD en D66 erin zullen zitten, ligt voor de hand. Rutte heeft al aangegeven dat hij graag met het CDA verder wil, maar het CDA heeft tijdens de verkiezingen flink verloren (onder meer door interne strubbelingen, het gestuntel van coronaminister De Jonge en een onhandige campagne van lijsttrekker Hoekstra), dus dat staat voorlopig niet te springen. D66 ziet weinig in voortzetting van een coalitie met de ChristenUnie, omdat die partij besluitvorming over medisch-ethische thema’s in de weg, terwijl D66 op dat terrein juist stappen wil maken. Lilianne Ploumen van de PvdA heeft geleerd van het verleden; meeregeren betekent vaak dat de kleinere coalitiepartners compromissen moeten sluiten die slecht vallen bij de eigen achterban en die bij de volgende verkiezingen verlies opleveren. Ploumen wil regeringsdeelname dus alleen overwegen als ze een tweede linkse partij (SP of Groen Links) mee kan nemen. En dát is weer lastig te verkopen aan de VVD-leden. Er zal de komende weken dus nog flink gepuzzeld moeten worden.
Lees ook:
Buro: MvH