Van 11 april t/m 16 juni is in Museum Hilversum de tentoonstelling BORN FREE – Nelson Mandela’s Generation of Hope te zien.

Tien jaar lang fotografeerde Ilvy Njiokiktjien jonge Zuid-Afrikanen die ná de apartheid geboren zijn. Zij moeten de hooggespannen verwachtingen van hun ouders waarmaken.

Maar zijn ze echt vrij?

Wanneer we elkaar spreken, via Whatsapp, zit Ilvy Njiokiktjien op het vliegveld van Johannesburg. Ze is op doorreis van Kaapstad naar Amsterdam.

De omgeving is typerend. Met haar 34 jaar is Njiokiktjien een van de belangrijkste Nederlandse fotografen van dit moment. Ze werd in 2013 uitgeroepen tot Nederlands eerste Fotograaf des Vaderlands en won in 2014 als eerste vrouwelijke fotograaf een Zilveren Camera. In 2017 trad ze toe tot het internationale fotoagentschap VII. Daarmee kwam haar carrière in een stroomversnelling. Voor een fotograaf die aangesloten is bij VII, staan de grote opdrachtgevers in de rij. Njiokiktjien is dan ook vrijwel altijd onderweg.

“De afgelopen anderhalf jaar ben ik nauwelijks in Nederland geweest”, zegt ze. “Soms is er tussen twee opdrachten geen tijd om even naar huis te gaan. Vorig jaar moest ik bijvoorbeeld van Mali direct door naar Finland, van plus 40 naar min 40. Toch is dit het mooiste beroep dat er is.”

Njiokiktjien fotografeert vrijwel altijd actuele thema’s. Zo maakte ze in 2018 reportages over vrouwenbesnijdenis in Zuid-Sudan en de gevolgen van de burgeroorlog in Syrië. Ze laat vooral de achtergronden bij het nieuws zien. De tijd dat ze als persfotograaf het harde nieuws fotografeerde, is voorbij.

Njiokiktjien portretteert mensen het liefst in hun dagelijkse omgeving. Daarbij zit ze haar onderwerpen dicht op de huid. De afgelopen tien jaar heeft ze voor het BORN FREE-project veel tijd in Zuid-Afrika doorgebracht. Maar ook wanneer ze ergens relatief kort is – zoals bij haar bezoek aan Zuid-Sudan – probeert ze toch rustig de tijd te nemen. “Mensen moeten wennen aan een camera”, legt ze uit. “Het duurt even voor ze vergeten dat je er bent. Dat bereik je pas als je lang bij een gezin blijft hangen.”

“Geen lege huls”

Dat intieme contact met mensen die vaak in hachelijke omstandigheden leven, gaat Njiokiktjien niet in de koude kleren zitten. Ze vindt het steeds moeilijker worden. “Als je er met de camera zo dicht op zit, ga je vanzelf met ze meeleven. Het is onmogelijk met iedereen contact te houden. Maar ik merk dat ik dat wel wil, en soms ook doe. Je neemt dus steeds meer mensen met je mee.”

Op weg naar het vliegveld is Njiokiktjien nog even langsgegaan bij een jonge vrouw die ze gevolgd heeft voor BORN FREE. De vrouw is hiv-positief. Ze is net bevallen van een dochtertje. Kort voor de bevalling kreeg haar man te horen dat hij zijn baan kwijt was.

“Als ik dat hoor, vraag ik me af wat ik moet doen”, zegt Njiokiktjien. Dus heeft ze de man vanochtend nog geholpen zijn cv aan te passen. “Ik heb het zo druk met mijn werk dat zoiets niet altijd kan”, zegt Njiokiktjien. “Ik ben ook geen hulpverlener. Maar steeds vaker merk ik dat ik de behoefte heb mijn camera weg te leggen en iets menselijks te doen.”

Nu ze lid is van VII, kan ze het zich voor het eerst permitteren wat minder te gaan werken. “Ik wil dat wat ik maak, een grotere impact krijgt”, zegt ze bedachtzaam. “En ik wil meer tijd nemen voor de contacten die ik door de jaren heen heb opgebouwd. Mijn werk mag geen lege huls worden.”

Vrijheid of verplichting?

Zuid-Afrika leerde Njiokiktjien kennen in 2004, toen ze als deel van haar opleiding aan de School voor de Journalistiek in Utrecht zes maanden aan de Rhodes University in Grahamstad studeerde. In 2007 keerde ze naar het land terug voor een stage bij dagblad The Star in Johannesburg.  Toen ze er voor het eerst heen ging, wist Njiokiktjien bijna niets over Zuid-Afrika. Ze was een onbeschreven blad. Misschien zorgde juist dat ervoor dat het land haar zo diep raakte.

Ze raakte vooral onder de indruk van het doorzettingsvermogen dat ze bij veel Zuid-Afrikanen zag. “Jongeren krijgen het daar veel minder op een presenteerblaadje aangereikt dan in West-Europa”, zegt ze. “Toch zijn ze vastbesloten iets van hun leven te maken. Als Plan A mislukt, gaan ze over op Plan B, en daarna op Plan C. Zoveel motivatie zie je in Nederland niet altijd!”

Voor de BORN FREE-tentoonstelling zijn er meerdere inspiratiemomenten geweest. Een daarvan was de enige keer dat Njiokiktjien Nelson Mandela in levenden lijve heeft gezien, tijdens een persconferentie in 2007. Ze stond versteld van de vriendelijke manier waarop hij de verzamelde journalisten bejegende. Hij kende hun namen, maakte grapjes en informeerde naar hun gezondheid. “Die man was echt larger than life”, herinnert ze zich.

Tijdens de persconferentie waren ook de studenten aanwezig die dat jaar een Rhodes Scholarship kregen. Mandela benadrukte de kansen die de generatie van de born frees had. Njiokiktjien hoorde echter vaak van Zuid-Afrikaanse jongeren dat zij die zogenaamde vrijheid als “druk” ervoeren. Het was alsof zij alle dromen die hun ouders voor zichzelf hadden gehad, alsnog moesten waarmaken. 

Complex land 

De foto’s die Njiokiktjien voor de tentoonstelling heeft geselecteerd, zijn niet in scène gezet. Ze weet al dat je om de perfecte foto te maken, vooral veel geduld moet hebben.

Enkele foto’s zijn bijvoorbeeld afkomstig uit een reportage die ze in 2011 maakte over een paramilitair kamp voor Afrikaner jongens. Na afloop heeft ze vijf jongens uit dat kamp thuis opgezocht. “Bij sommigen ben ik wel anderhalve week in huis geweest.” Ze ging met ze mee naar school en sliep zelfs bij ze op de kamer.

Een van de jongens had ’s nachts nachtmerries. “Dan droomde hij dat het huis aangevallen werd door donkere mensen. Het waren angstbeelden die er op kamp in gedrild waren. Als hij wakker schrok, werd ik ook wakker. Dan pakte ik mijn camera. Zo kom je heel dichtbij. Maar daarvoor moest ik mezelf ook over mijn eigen gêne heen zetten. Het is natuurlijk helemaal niet fijn om zomaar bij een gezin in te trekken dat je niet kent. Maar voor dit soort reportages helpt het toch.”

Bij de foto’s die Njiokiktjien in het kommandokamp genomen heeft, bestaat het risico dat de beschouwer die als stereotyperend ervaart. Met de tentoonstelling als geheel hoopt Njiokiktjien echter een rijkgeschakeerd beeld van jongeren in de Zuid-Afrikaanse samenleving te geven. “Ik wil de kijker niet verwarren”, zegt ze, “maar ik wil ook geen mening opleggen. Ik probeer alle kanten van het verhaal te belichten. Ik hoop dat de kijker na het zien van de tentoonstelling een idee heeft gekregen hoe complex Zuid-Afrika is. Door die complexiteit is er niet altijd een eenduidig antwoord. Daardoor zijn sommige problemen ook niet zo makkelijk op te lossen.”

Zijn de “kinderen van Mandela” inderdaad “vrij”? Njiokiktjien: “De jeugdwerkloosheid ligt in Zuid-Afrika heel hoog, en wordt geschat op 33 of soms zelfs 50 procent. Enerzijds ben je vrij als je kunt gaan en staan waar je wilt. Het feit dat er geen regels meer zijn die dát aan banden leggen, is natuurlijk pure winst. Maar betekent het, anderzijds, dat je ook echt kunt gaan waar je wilt? Kun je dat betalen? Kún je naar de universiteit, kún je in dat huis wonen, kun je het vervoer naar je werk betalen? Als je niet je eigen keuzes kunt maken, ben je volgens mij niet vrij.”

Het valt Njiokiktjien op dat de mensen in Zuid-Afrika nu somberder zijn dan toen ze tien jaar geleden aan dit project begon. Destijds lag het Mandela-tijdperk nog vers in het geheugen. Na zeven jaar Zuma is de desillusie ook onder jongeren voelbaar. “Des te knapper vind ik het dat ze doorgaan met allerlei plannen”, zegt Njiokiktjien. “Maar dat neemt niet weg dat ze teleurgesteld zijn.”

Niet alleen

Wat de tentoonstelling voor Nederland relevant maakt, is in de eerste plaats de verwevenheid van de Nederlandse en de Zuid-Afrikaanse geschiedenis. Maar Njiokiktjien wil ook iets laten zien van de werking van racisme. Ze maakt zich grote zorgen over het sluimerende racisme in de Nederlandse samenleving en hoopt dat de tentoonstelling bezoekers aan het denken zal zetten.

“Het lijkt soms wel eens alsof je als fotograaf alles alleen doet”, zegt Njiokiktjien, net voordat ze daar in Johannesburg moet boarden. “Maar deze tentoonstelling kan alleen bestaan doordat die kids bereid waren eraan mee te werken. Dat zij er zoveel tijd in hebben gestopt, vind ik fantastisch.”

• Foto’s: Ilvy Njiokiktjien

.......................................

BORN FREE: Nelson Mandela’s Generation of Hope
Fototentoonstelling door Ilvy Njiokiktjien
Museum Hilversum, Kerkbrink 6, Hilversum 
Meer info

Op dinsdag 7 mei zendt de VPRO om 22.55 uur op NPO 2 de documentaire 2Doc: Born Free, Mandela's generatie van hoop uit.

Deze documentaire is gebaseerd op interviews die Ilvy Njiokiktjien de afgelopen tien jaar in het kader van haar BORN FREE-project met tientallen Zuid-Afrikaanse jongeren heeft gevoerd.

.......................................