Zomervacht
Jaap Robben
Amsterdam: uitgeverij De Geus, 2018
ISBN: 9789044525014
316 p., gebonden, € 21,99
Onlangs werd de roman Zomervacht van Jaap Robben door het boekenpanel van De wereld draait door uitgeroepen tot hét boek van de maand september. Met zijn tweede roman voor volwassenen bewijst Robben opnieuw dat hij een meesterlijk stilist is. Zomervacht is een verhaal over onvoorwaardelijke liefde in een rauwe en schurende werkelijkheid.
Jaap Robben (1984) is theatermaker en schrijver. Hij schrijft zowel voor kinderen als volwassenen, dus “voor iedereen in het bijzonder”, zoals hij het op zijn website formuleert. Birk, zijn eerste roman voor volwassenen, werd in 2014 lovend ontvangen. Met dit boek won Robben de Nederlandse Boekhandelsprijs 2014, de ANV Debutantenprijs 2015 én de Dioraphte Literatour Publieksprijs 2015. Het boek is inmiddels aan zijn veertiende druk toe en er zijn al meer dan 50.000 exemplaren van verkocht. Het is in meerdere talen vertaald en er wordt gewerkt aan een verfilming.
Net als Birk is Zomervacht een coming-of-age-roman. Hoofdpersoon is de 13-jarige Brian. Hij woont met zijn vader Maurice in een caravan op een afgelegen terrein dat behoort aan twee louche broers, Henri en Jean. Brians ouders zijn gescheiden. Zijn moeder is op huwelijksreis met haar nieuwe vlam. Brians broer, Lucien, is geestelijk en lichamelijk gehandicapt en woont in een verzorgingstehuis.
Waar het verhaal zich afspeelt, blijft vaag. De enige plaatsnaam die in het boek voorkomt, is “Saint-Arnaque”. Maar zo’n dorpje lijkt niet te bestaan. Het Franse woord “arnaque” betekent “bedrog”. En misschien is dat woord geen toeval. Vrijwel alle personages in het boek hebben opvallend chique, Frans klinkende namen. Maar Brian en zijn vader Maurice zijn uitschot, “trailer trash”. Ze leiden een avontuurlijk bestaan aan de zelfkant van de samenleving.
Aanvankelijk gaat er van dat ongebonden leven een zekere romantiek uit. Maurice heeft geen werk, maar hij weet altijd wel iets te ritselen zodat hij en Brian niet van de honger omkomen. Brians liefde voor zijn vader is onvoorwaardelijk. Dat Maurice hem laat opgroeien in omstandigheden die niet geschikt zijn voor een kind, lijkt hem aanvankelijk niet te deren.
De situatie wordt op de spits gedreven als het tehuis waar Lucien verblijft, wordt verbouwd en Maurice gevraagd wordt om Lucien tijdelijk “in huis” te nemen. Natuurlijk is de armoedige caravan niet geschikt om een zwaar gehandicapte patiënt op te vangen. Maar als Maurice hoort dat er een financiële vergoeding tegenover staat, stemt hij toe. Het is tenslotte zomer. Dus Lucien kan in zijn ziekenhuisbed lekker de hele dag buiten staan.
Net als Brians moeder, die de zorg voor Lucien niet aan kon en met de noorderzon is vertrokken, maakt vader Maurice dat hij wegkomt zodra Lucien er is. Brian heeft vakantie en dus komt de zorg voor zijn drie jaar oudere broer op hém neer. Hij moet Lucien zijn medicatie geven, zijn luier verschonen en de hele dag op hem passen. Soms krijgt hij hulp van Henri en Jean of van de huurder, Emile, die, sinds hij door zijn vrouw het huis uit is gezet, in een andere caravan woont.
Lucien kan agressief raken. Dat weet Brian maar al te goed. Toch neemt hij zonder veel bedenkingen de zorg voor zijn broer op zich. Dat gaat niet altijd goed. In het begin vergeet hij Lucien bijvoorbeeld zijn medicijnen te geven. Als hij dit wel doet, vallen er een paar pilletjes op de grond, die door een van de honden worden opgegeten. Als het dier de volgende dag overlijdt, blijft Brian met een schuldgevoel achter. De taak waar de volwassenen hem mee hebben opgezadeld, is eenvoudig te groot voor een dertienjarig kind.
Geleidelijk groeit echter de band tussen de beide broers. Het lijkt alsof Lucien het leven op het trailerpark – hoe hachelijk ook – verkiest boven zijn vegetatieve bestaan in de instelling. Hij is, al verdient het die naam nauwelijks, “thuis”. Brian leert hoe hij Lucien gerust kan stellen, bezighouden en stimuleren. “Je doet wat je kunt”, zegt huurder Emile kort voor de apotheose tegen Brian. “Iemand als je broer bezeert zich snel. Je bent een soort vacht voor hem. Zonder jou had hij vast nog veel meer schrammen en blauwe plekken opgelopen.”
Jaap Robben / Foto: Charlie De Keersmaecker, uitgeverij De Geus
Terwijl het verhaal dus aan de ene kant een vorm van progressie laat zien, stevent alles tegelijkertijd onvermijdelijk af op een tragische ontknoping. Want – zoals alle volwassenen om hen heen al voorspelden – is de situatie van Brian en Lucien in de caravan bij de sympathieke schavuit Maurice op den duur onhoudbaar. Zomervacht is een boek vol liefde, loyaliteit en deernis. Maar dan een liefde tegen de klippen op.
Robbens debuutroman Birk – eveneens met een opgroeiend kind als in de hoofdrol – is razend populair onder middelbare scholieren. Ook Zomervacht zal het op de literatuurlijsten goed doen. En terecht! Robben schrijft vlot en evocatief. De werkelijkheid die hij beschrijft, is desolaat. De gebeurtenissen voltrekken zich met een noodlottigheid die maakt dat je het liefst zou ophouden met lezen. Maar dankzij Robbens sublieme stijl kun je het boek niet neerleggen.
Brian wordt prachtig neergezet. Met zijn ontluikende seksuele gevoelens voor de 19-jarige Selma, die bij Lucien in het tehuis woont. Met zijn loyaliteit jegens “pa” Maurice. En met zijn liefde voor Lucien, met wie hij het maar moet zien te rooien, omdat het nu eenmaal zijn broer is. Ook de bijfiguren die samen Brians leefwereld vormen – de halve criminelen Jean en Henri, huurder Emile en verpleegster Zoubida – zijn geloofwaardig en met deernis getekend. Zelfs Maurice en de afwezige moeder kun je in al hun zelfzucht en onverantwoordelijkheid vergeven, omdat ze nu eenmaal zo zijn.
Die vanzelfsprekendheid heeft waarschijnlijk te maken met de keuze voor Brian als 13-jarige ik-verteller. Brian begrijpt niet altijd precies wat er zich in de volwassen wereld afspeelt. Er worden in het boek verschillende suggesties opgeroepen die uiteindelijk niet worden uitgewerkt. Waar gaat Maurice heen als hij beweert dat hij uit werken gaat? Waarom houdt Emile zich op de camping schuil? En als Selma echt zwanger is, wie is dan de vader?
Voor de lezer die uitgaat van het adagium dat er geen mus van het dak mag vallen zonder dat het een betekenis heeft, behoudt het boek daardoor misschien iets onbevredigends. Maar deze lege plekken komen overeen met de beleving van Brian, die na die broeierige zomer zijn leven weer moet oppakken. Omdat er niets anders opzit om te doen.
Buro: IG