Die Verenigde Nasies het 2019 as die Internasionale Jaar van Inheemse Tale verklaar.
Internasionale Moedertaaldag word elke jaar op 21 Februarie gevier.
Vanjaar se tema is “Indigenous languages matter for development, peace building and reconciliation”.
Menán van Heerden vertel meer oor die pidgintaal Fanakalo.
Alhoewel Fanakalo nie ’n moedertaal is nie, is hierdie oorbruggingstaal van kommunikasie “’n skaars voorbeeld van ’n pidgin gebaseer op ’n inheemse taal eerder as op die taal van ’n koloniserende of handelsmag” (Miningweekly.com).
Die Suid-Afrikaanse mynbedryf
In 1867 is diamante in die Noord-Kaap gevind en in 1886 is die hoofgoudrif op die plaas Langlaagte op die Witwatersrand (naby Johannesburg) ontdek.
Die Suid-Afrikaanse mynbedryf het massiewe mannekrag vereis.
Arbeiders van oor die hele land en ander Afrika-lande het in die myne gewerk.
Vandag is die Witwatersrandbekken die wêreld se grootste bron van goud.
“LANGLAAGTE GOLD MINING CO. head gear, new style” (Foto: J. Davis, via Wikimedia Commons)
Commissionerstraat, Johannesburg (1899) (Foto: Wikimedia Commons)
Pidgintaal1 vir ’n veeltalige omgewing
Fanakalo word in die multinasionale en veeltalige myne van Suid-Afrika (asook die res van Suider-Afrika) as ’n oorbruggingstaal van kommunikasie tussen mynwerkers (asook mynwerkers en opsigters) gebruik.
Hierdie kommunikasie versterk veiligheid en produktiwiteit in die myne.
Fanakalo word ’n Suid-Afrikaanse pidgintaal genoem, asook die lingua franca van die Suid-Afrikaanse mynbedryf.
Histories is dit elke dag in die werkplek gepraat.
Volgens Christo van Rensburg (Van Afrikaans gepraat, 2018) is Fanakalo “tot ’n paar dekades gelede nog op die goudmyne gebruik”. Verskeie artikels is die afgelope jare gepubliseer rakende die uitfasering / moontlike uitfasering van Fanakalo in die myne.2
Arbeiders kom van verskillende gebiede binne Suid-Afrika; een mynoperasie kan veelvuldige tale soos Xhosa, Sotho, Tswana, Ndebele en Zoeloe insluit.
Arbeiders kom ook van ander Afrika-lande, soos Mosambiek, Swaziland, Zimbabwe, Malawi en Angola. Arbeiders neem hul kennis van Fanakalo terug na hul eie lande. Fanakalo word ook in mynbedrywe in byvoorbeeld Zimbabwe gebruik.
Die frase fanakalo beteken ongeveer “só” / “soos hierdie/dit” en dui op Fanakalo as ’n taal van opdragte/instruksies.
Fanakalo is histories formeel via taalkursusse en instruksiehandleidings aan arbeiders en bestuurders onderrig, en deur die meeste mynmaatskappye aangebied.
Fanakalo word nie slegs op die myne gebruik nie. Dit is byvoorbeeld ’n handelstaal in landelike KwaZulu-Natal (en ook elders in Suider-Afrika, byvoorbeeld Zambië). Immigrantehandelaars van byvoorbeeld Gujarat, Indië en Pakistan moet met hul Zoeloesprekende klante kan praat. In KwaZulu-Natal word dit in winkels, fabrieke en markte gebruik.
Taalinvloede: Afrikaans, Nederlands, Engels, Zoeloe, Xhosa
Die basis van hierdie pidgintaal is ’n baie vereenvoudigde vorm van Nguni (Zoeloe, Xhosa en verwante tale), met aangepaste woordeskat uit Afrikaans, Engels en Nederlands.
Hierdie pidgin se gemengde woordeskat bestaan uit ongeveer 70% Nguni, 24% Engels en 6% Afrikaans:
- spor (Afrikaans: spoorlyn)
- lusa (Engels: loosen)
- sampal (Engels: sample)
- mosha (Afrikaans: mors)
- skafu (Nederlands: schaften / kos eet)
- ngozi (Zoeloe: ingozi / gevaar)
- stul (Afrikaans: stoel)
- litshe (Zoeloe: ilitshe / klip)
- mpumlo (Xhosa: impumlo / neus).
Voorbeelde van verskille tussen Zoeloe en Fanakalo is:
- Zoeloe: Indoda ifuna ibhantshi layo. (Die man wil sy baadjie hê.)
- Fanakalo: Lo indoda yena funa lo bantsh ka yena.
- Zoeloe: Indoda ilandela ikhehla amanzi. (Die man het water gaan haal vir die ou man.)
- Fanakalo: Lo ndoda yena landa manzi ka lo madala.
Daar bestaan baie woordboeke en fraseboeke vir Fanakalo, byvoorbeeld
- Woordeboek Afrikaans-Fanakalo, English / Fanakalo Dictionary (Yskor, Afdeling Onderwys en Opleiding, 1966)
- Phrasebook, Grammar and Dictionary (Bold, 1951–1974)
Die wortels van Fanakalo
Fanakalo weerspieël kontak tussen Germaanse (Afrikaans en Engels) en Nguni-tale (hoofsaaklik Zoeloe).
Fanakalo het ontstaan weens Europese-Afrika-kontak binne Suid-Afrika: Nederland en Brittanje het die Kaap onderskeidelik in 1652 en 1806 gekoloniseer.
Fanakalo het in Natal in die middel van die 19de eeu ontstaan toe Britse setlaars, Zoeloesprekers en (wit) Afrikaners met mekaar kontak gemaak het.
Britse setlaars en Afrikaners het tydens die vroeë 19de eeu in Natal gearriveer.
Na ’n dekade het immigrante van Engeland aangekom. Die pidgintaal het in Natal vanweë kommunikasie-uitdagings ontwikkel.
Indiese kontrakarbeiders van die Natalse suikerplantasies het vanaf 1860 aangekom; hulle het gehelp om die pidgin te stabiliseer.
Hierdie pidgin is nie deur Indiese dialekte beïnvloed is nie, aangesien die Indiese tale geen ekonomiese waarde vir Brits-Zoeloe-interaksies gehad nie.
In die laat 19de eeu het Fanakalo na die binnelandse diamant- en goudmyne versprei (en later na ander Afrika-lande).
Daar is nie duidelikheid in die literatuur oor presies hoe die bestaande Natal-pidgin na die Randse myne oorgedra is nie. Maar dit is bekend dat die oorheersing van die Zoeloetaal onder die werkers van baie kulture en agtergronde verband gehou het met die bestendige migrasie van manlike Zoeloe-arbeiders van Natal na die myne.
Fanakalo het die omgangstaal van werkers in die myne geword.
Die variëteite van Fanakalo
Fanakalo is ’n kontinuum van variëteite: Zoeloe aan die een kant van die spektrum, en Suid-Afrikaanse Engels aan die ander kant.
Myn-Fanakalo (“Mine Fanakalo”) is nader aan Zoeloe, en Tuin-Fanakalo (“Garden Fanakalo”) toon meer ooreenkomste met Engels.
Chikabanga is ’n Zambiese Fanakalo, en Chilapalapa is ’n Sjona-gebaseerde Fanakalo in Zimbabwe.
- Hierdie artikel is ’n verkorte en in Afrikaans verwerkte weergawe van die oorspronklike artikel “Fanakalo: the language of mining culture” deur Menán van Heerden, wat in 2017 op South African History Online gepubliseer is. Die verkorte weergawe is met toestemming geplaas.
Bronne
- Christo van Rensburg. 2018. Van Afrikaans gepraat. Pretoria: Lapa Uitgewers.
............................................................................
Eindnotas
1 ’n Pidgin ontstaan in spesifieke kontakomstandighede tussen groepe mense met verskillende moedertale.
2 Byvoorbeeld: “Fanagalo has to go, for safety’s sake”; “Against all odds: The status of Fanagalo in South Africa today”; “Against all odds: The survival of Fanagalo in South African mines”; “Lingua franca of South Africa's mines set to fade slowly”; “Fanakalo to be officially phased out in mining operations”; “Mining stakeholders meet to evaluate year”
Buro: MvH