.....

“De film zit vol details omdat de wereld van de hawkers vol details zit. Dat heb ik proberen over te brengen, zonder voice-over. Die is niet nodig, kijk maar gewoon. Sommige details ontdek ik pas bij het spotten of het monteren. Dat zijn de cadeautjes tijdens het maakproces.”

.....

In het Zuid-Afrikahuis in Amsterdam is nog tot en met 23 april de tentoonstelling Joburg hawkers van kunstenaar Su Tomesen te zien. Tomesen reist naar verschillende continenten om het leven van eenvoudige straatverkopers vast te leggen. Haar beelden ontroeren, of toveren een glimlach op je gezicht. 

Rechterschoenen in CBD, 2010. (Foto: Su Tomesen)

De tentoonstelling bestaat uit een film, foto’s en installaties. Street, de film die in de theaterzaal gedraaid wordt, speelt zich af in Johannesburg en maakt deel uit van een vierluik, Street vendors: Medellín, Tirana, Johannesburg, Yogyakarta. Wat missen we als we het Johannesburg-deel van je werk in isolatie zien? En nodigt de tentoonstelling in deze vorm misschien ook uit tot een meer gefocuste blik?

Ik had in het Zuid-Afrikahuis graag de hele serie gepresenteerd, maar dat kon niet, omdat men hier alleen focust op Zuid-Afrika. Het volledige vierluik (vier films van 30 minuten elk) is van 3 t/m 6 april te zien bij LAB111 in Amsterdam.

Als je de vier bij elkaar ziet, zie je de overeenkomsten en verschillen tussen straatverkopers op vier verschillende continenten. Vooral de overeenkomsten. De essentie die je telkens ziet terugkomen, is van-niets-iets-maken, houtje-touwtje. Letterlijk: het verschuiven van een steen om een tafel recht te zetten, het trekken aan een draadje om het tentzeil op zijn plaats te houden, de presentatie, de zorg voor de producten, de zorg voor de kraam. Dat ontroert. Soms kan het ook licht op de lachspieren werken. Dat is het tragikomische van de condition humaine.

.....

“In de andere steden is de bevolking homogener dan in Johannesburg. En terwijl je in Johannesburg alleen in bepaalde wijken straatverkopers tegenkomt, zijn ze in Yogyakarta meer over de hele stad verspreid. Johannesburg is kosmopolitischer. Maar tegelijk voel ik in Johannesburg polarisatie. In Yogya en Medellín heb ik dat niet zozeer.”

.....

Inmiddels heb ik het vierluik in Yogyakarta en Medellín aan de straatverkopers zelf kunnen laten zien. Op zo’n moment lopen de reacties uiteen. Je hebt mensen die ontroerd zijn, en je hebt mensen die met een big smile de zaal verlaten. Sommigen beseffen voor het eerst dat er aan het andere eind van de wereld mensen zijn die precies hetzelfde doen. Dan zeggen ze bijvoorbeeld in het Spaans: “somos iguales” (we zijn hetzelfde), en in Indonesië hoorde ik: “Orang beda, aktivitas sama” (andere mensen, dezelfde activiteiten). En als ik het vierluik hier in Nederland laat zien, is het een eyeopener voor de bezoekers dat het gros van de mensheid dus in een omgeving woont waar straathandel normaal is.

Als de vier films tegelijk worden vertoond, gaan de meeste mensen op een bankje zitten om de films rustig een voor een te bekijken. Maar je hebt ook mensen die middenin de ruimte gaan staan om alle vier de films tegelijk te volgen. Voor mensen die bang zijn om iets te missen, is de kleine opzet in het Zuid-Afrikahuis heel fijn. In één film zit genoeg om je te amuseren, zeker met alle foto’s en objecten er omheen. 

Hoe verschilt het dagelijks leven van de straatverkopers in de vier steden, en waarom is dít typisch Johannesburg?

Het merendeel van de verkopers in Johannesburg is zwart, terwijl dat in Medellín, Tirana en Yogyakarta niet het geval is. Daaraan zie je dat deze film zich in Afrika afspeelt. Er komt één witte meneer in voor die op een vlooienmarkt een kast probeert te verkopen. Maar eigenlijk vormt hij een uitzondering. Ik snij vaak van situatie naar situatie, van object naar object of van materiaal naar materiaal. Bij hem gaat het om karton, net als in de scène ervoor en die erna. En het is een grappige scène, daarom heb ik hem erin gelaten.

Su Tomesen aan het werk onder de straatverkopers van Johannesburg, 2017. (Foto: Neville Dube)

In de andere steden is de bevolking homogener dan in Johannesburg. En terwijl je in Johannesburg alleen in bepaalde wijken straatverkopers tegenkomt, zijn ze in Yogyakarta meer over de hele stad verspreid. Johannesburg is kosmopolitischer. Maar tegelijk voel ik in Johannesburg polarisatie. In Yogya en Medellín heb ik dat niet zozeer.

De producten die op straat verhandeld worden, zijn natuurlijk afhankelijk van het land en wat daar te krijgen is. Wat ik slechts in Johannesburg gezien heb, is de “same time photo”, een fotograaf die met een digitale camera rondloopt, en met een draagbare printer waarop de foto meteen wordt afgedrukt. Ook zo’n kapper die een paar krukjes voor zijn klanten op straat heeft neergezet, zie je elders niet zo snel. Maar in alle afleveringen zit een banaan: als streetfood, als bananendoos, en als bananenblad om dingen in te verpakken.

Kun je iets vertellen over de handelaren? Waar wonen ze, hoe komen ze aan hun spullen en hoeveel mensen zijn er gemiddeld afhankelijk van hun handel?

Eerlijk gezegd weet ik dat niet. Ik heb een maand in Johannesburg gefilmd. Van tevoren had ik mijn assistenten verteld waar ik naar op zoek was, en zij hebben alvast een paar plaatsen uitgekozen. Ik ga meerdere keren terug om te filmen, op verschillende momenten van de dag, bijvoorbeeld met opbouwen en opbreken. Tijdens het filmen praat ik met de mensen en drinken we samen een koffietje. En ik heb nu een lijst met zo’n dertig telefoonnummers van mensen die in de film zitten en die ik zal bellen om ze uit te nodigen als ik in Johannesburg exposeer.

Ik sta dicht bij de mensen en ik heb hun toestemming om ze te filmen. Maar er is geen tijd om diep op hun achtergrond in te gaan. Dat is jammer, maar het is ook niet wezenlijk voor deze films. Ik weet dat een man uit de film uit Malawi komt, en een andere uit Zimbabwe. Maar dit is geen documentaire over ongeregistreerde migranten of xenofobie. Net zoals ik in de film over Yogyakarta niet op de maffia inga, aan wie de verkopers geld moeten geven, zogenaamd voor hun eigen veiligheid. Als ik daar wel op in was gegaan, was het een ander type film geworden.

Still uit de film ’Street’: Johannes, “same time photo" in Joubert Park, 2017-2018. (Camera: Su Tomesen)

De film zit vol details omdat de wereld van de hawkers vol details zit. Dat heb ik proberen over te brengen, zonder voice-over. Die is niet nodig, kijk maar gewoon. Sommige details ontdek ik pas bij het spotten of het monteren. Dat zijn de cadeautjes tijdens het maakproces.

Wat maakt straatverkopers voor jou een interessant onderwerp?

Als kunstenaar maak ik van niets iets, en dat zie ik ook bij de straatverkopers die ik heb gefilmd en gefotografeerd. Die zijn creatief met weinig, en maken opstellingen die mij bij vlagen doen denken aan beeldende kunst. Bijvoorbeeld die foto van die rechterschoenen op dat blauwe dekzeil. De linkerschoenen zitten, hopelijk, in die kartonnen doos erachter. Dat is voor mij een installatie. En er zijn situaties in de film die mij doen denken aan performance art. Doordat ik dat wat zij doen, presenteer in een kunstcontext, ontstaat er verwondering bij de beschouwer.

Daarnaast wil ik deze onbekende mensen een gezicht geven, op de kaart zetten, bijna op monumentale schaal. Daarom wil ik hen ook uitnodigen, als ik terugga. Zij zijn de VIP’s, op zo’n opening. Zonder hen had ik dit nooit kunnen maken. Ik vind het super om het eindresultaat met hen te delen, als het ware aan hen terug te geven.

Je gebruikt verschillende media: film, fotografie en installaties. Wat is voor jou de meerwaarde van deze multidisciplinariteit?

Ik vind de presentatie in het Zuid-Afrikahuis vrij rustig, het kan veel bonter. Maar deze opstelling past natuurlijk bij de zalen hier; het heeft een zekere musealiteit. Eén installatie heb ik speciaal voor deze ruimte bedacht, dat is nieuw werk. 

Wat wordt je volgende project: ga je er een stad bij doen, of ga je een ander thema kiezen?

Ik zou graag nog een stad toevoegen, maar op dit moment ben ik vooral bezig met presenteren.  Nu in het Zuid-Afrikahuis, en binnenkort in LAB111. En ik wil het vierluik ook nog terugnemen naar Johannesburg.

.....

• De tentoonstelling Joburg hawkers van Su Tomesen is nog t/m 23 april te zien in het Zuid-Afrikahuis, Keizersgracht 141c, Amsterdam. De tentoonstelling is gratis te bezichtigen tijdens de openingsuren van de bibliotheek (ma., di., do. 10.00-16.00 uur). 

• Het vierluik Street vendors: Medellín, Tirana, Johannesburg, Yogyakarta is van 3 t/m 6 april te zien bij LAB111, Arie Biemondstraat 111, Amsterdam (dagelijks 13.00-23.00 uur).

.....

• Foto’s: Su Tomesen (verskaf)