Onder grote belangstelling is op zondag 10 februari in Rangkasbitung op het Indonesische eiland Java het Multatuli-museum geopend. De initiatiefnemers hopen hiermee niet alleen meer toeristen naar Lebak te lokken. Het museum moet ook het beeld van de koloniale geschiedenis bijstellen. Dat is volgens historicus Bonnie Triyana nog veel te “zwart-wit”.

Het Multatuli-museum in Rangkasbitung staat op de plek waar Eduard Douwes Dekker – zoals de schrijver Multatuli echt heette – woonde toen hij assistent-resident van Lebak was. Hier speelden zich de gebeurtenissen af die Multatuli beschrijft in zijn Max Havelaar (1860), een van de belangrijkste romans uit de Nederlandse literatuur.

Het boek, met als ondertitel De koffieveilingen der Nederlandse Handelmaatschappij, vormde een aanklacht tegen het zogenaamde “cultuurstelsel”, dat Nederlandse planters in staat stelde op grote schaal koffie en tabak te verbouwen. Producten waar je in het verre Europa veel geld mee kon verdienen. In tegenstelling tot rijst, het belangrijkste voedsel van de lokale bevolking, voor wie er daardoor onvoldoende eten overbleef.

In zijn Max Havelaar laat Multatuli zien dat het Nederlandse koloniale bestuur zijn wil oplegde door gebruik te maken van de bestaande macht van Indische aristocratische families. Deze werkten dus mee aan het koloniale systeem en zetten de inheemse bevolking verder onder druk. Als pas aangekomen assistent-resident van Lebak probeert Max Havelaar (Douwes Dekker alias Multatuli) een einde te maken aan de uitbuiting van de arme Javanen. Dat wordt hem door de plaatselijke regent niet in dank afgenomen. Uit vrees dat die hem zal laten vergiftigen, richt Havelaar zich rechtstreeks tot de hoogste Nederlandse bestuursambtenaar in Nederlands-Indië, de gouverneur-generaal in Batavia. Deze inbreuk op de ambtelijke hiërarchie leidt tot zijn ontslag en berooid keert Havelaar terug naar Europa om er zijn boek te schrijven, waarmee hij koning Willem III, “keizer van ’t prachtig ryk van Insulinde”, de “gordel van smaragd”, wil overtuigen “dat daarginds Uw meer dan dertig miljoenen onderdanen worden mishandeld en uitgezogen in uw naam”.

Multatuli’s Max Havelaar heeft niet rechtstreeks tot afschaffing van het cultuurstelsel geleid. Maar het boek droeg wel bij aan een groeiende bewustwording, die de basis zou vormen voor de Nederlandse “ethische politiek” van begin twintigste eeuw. Het boek is inmiddels in 42 talen vertaald. Ook vrijheidsvechters als Soekarno putten er kracht uit voor hun strijd voor de onafhankelijkheid van Indonesië. De Indonesische schrijver Pramoedya Ananta Toer bestempelde het in The New York Times als “the book that killed colonialism”.

Portret van de schrijver Multatuli, César Mitkiewicz, 1864 / Collectie Rijksmuseum, Amsterdam

De kern van de collectie van het museum in Rangkasbitung wordt gevormd door enkele stukken die afkomstig zijn uit het Multatuli Huis, gevestigd in het geboortehuis van de schrijver in Amsterdam. Een eerste druk van de Franse vertaling van Max Havelaar uit 1876, bijvoorbeeld, een litho van een portret van Multatuli uit 1864 en een tegel waar de schrijver als kind zelf nog overheen moet hebben gelopen. In de tuin van het museum in Rangkasbitung staan beelden van Multatuli en Saïdjah en Adinda, het liefdeskoppel uit de beroemde raamvertelling. Verder biedt het gebouw onderdak aan de plaatselijke bibliotheek.

De huidige regent van Lebak, de bupati Iti Octavia Jayabaya, ziet het museum als een kans om de streek, die door Max Havelaars “toespraak tot de hoofden van Lebak” wereldberoemd is geworden, op de kaart te zetten als toeristenattractie en zo de lokale economie een inspuiting te geven.

Initiatiefnemer van het museum is de Indonesische historicus Bonnie Triyana. Hij beschouwt Multatuli als de eerste die het kolonialisme in Nederlands-Indië aan de kaak stelde. Wat Multatuli’s positie interessant maakt, is dat hij liet zien dat het niet alleen de blanken waren die verantwoordelijk waren voor de uitbuiting van de inheemse bevolking, maar dat ook de inheemse adel hieraan meewerkte.

De Indonesische kijk op de geschiedenis is nog veel te “zwart-wit”, zegt Triyana in een interview met de Volkskrant (12 februari 2018). Hij schrikt er zelfs niet voor terug om het woord “racistisch” in de mond te nemen. Het Multatuli-museum kan helpen om hier verandering in te brengen. “De geschiedenis van het kolonialisme is veel ingewikkelder dan de mensen denken”, aldus Triyana. “Voor veel Indonesiërs is het simpelweg een geschiedenis van een blanke overheersing. Die was er natuurlijk, maar in werkelijkheid was er toch een grijs gebied waarin de lokale adel bijvoorbeeld een grote rol speelde.”

Ook het feit dat iemand als Soekarno, de eerste president van de onafhankelijke Republiek Indonesië, zich door de Max Havelaar heeft laten inspireren, maakt het verhaal complex. “En daarmee”, observeert Volkskrant-correspondent Michel Maas, “zit er dus zelfs aan de Indonesische revolusi een grijs Hollands tintje.”