Yves T'Sjoen (Foto: Izak de Vries); Marlene van Niekerk (Foto: Lien Botha); Boek deur RachH | Pixabay

...

Grond-, water- en luchtvervuiling, erosie en desertificatie evenals de afname in biodiversiteit, verder versterkt door de effecten van overbemesting en roofbouw in de landbouw- en mijnbouwsectoren, zullen in de toekomst allesbepalend worden voor de overlevingskansen van een groeiend precariaat van mens, dier en insect, planten, bergen en rivieren. Ook in Zuid-Afrika.

...

Vandaag wordt op Netwerk24 bericht over de voordracht van Marlene van Niekerk als leerstoelbekleder Zuid-Afrika aan de Universiteit Gent. Het bericht kan hier worden gelezen: https://www.netwerk24.com/netwerk24/kunste. De aanstelling, die eerstdaags wordt goedgekeurd door de vakgroep Letterkunde en de faculteit Letteren en Wijsbegeerte, biedt bijzondere perspectieven voor het ambt dat sinds najaar 2017 aan de universiteit is geïnstalleerd. Marlene van Niekerk is ook de eerste literaire auteur die de Leerstoel bekleedt. Het Gents Centrum voor het Afrikaans en de Studie van Zuid-Afrika is het universitaire platform dat Zuid-Afrikaanse onderzoekers en schrijvers verbindt met onderzoekers op het gebied van Afrikaanse taal- en letterkunde in Europa. Over de activiteiten van het centrum, ook over nieuwe publicaties en een wetenschappelijk onderzoeksproject dat recent is gestart, kan meer informatie worden verzameld op de webstek.

Over de inhoud van de leeropdracht en de aanleiding voor de aanstelling kan de belangstellende lezer hier meer lezen. Aansluitend geeft Prof Van Niekerk toelichting bij de invulling van de leeropdracht.

Vanaf academiejaar 2017-2018 wordt in de faculteit Letteren en Wijsbegeerte (UGent) een Zuid-Afrikaans onderzoeker op de Leerstoel Zuid-Afrika: talen, literaturen, cultuur en maatschappij aangesteld. De gastprofessor is specialist op het gebied van de Afrikaanse letterkunde respectievelijk taalkunde. De collega is actief betrokken bij de opleidingsonderdelen Afrikaans: taal- en letterkunde (Ba3) en Talen en Literaturen van Zuid-Afrika (master). Na de aanstelling van Hein Willemse (Universiteit Pretoria), Wannie Carstens (Noordwes-Universiteit - Potchefstroomkampus), Louise Viljoen (Universiteit Stellenbosch) en Quentin Williams (Universiteit van Wes-Kaapland) wordt Prof Marlene van Niekerk voorgedragen. Collega Van Niekerk is thans op emeritaat en was verbonden als hoogleraar aan de volgende universiteiten: Unisa, Universiteit van Zululand, Universiteit van Witwatersrand (Johannesburg) en Universiteit Stellenbosch (departement Afrikaans en Nederlands). Zij ontving eredoctoraten, onder meer van de Universiteit Tilburg en Universiteit Stellenbosch, en tal van literaire en wetenschappelijke onderscheidingen. Prof Van Niekerk is filosoof en letterkundige. Zij promoveerde aan de Universiteit van Amsterdam op het proefschrift: Taal en mythe: een structuralistische en een hermeneutische benadering (Language and Myth: A Structuralist and Hermeneutic Approach). Als literair auteur geniet zij internationaal renommee, onder meer voor de romans Triomf (1994) en Agaat (2004), en zij is auteur van de omvangrijke bundel Kaar (2013, Hertzogprijs voor Poëzie) met liefdeslyriek, ecokritische en maatschappelijk-politieke poëzie. De Nederlandse vertaling (door Alfred Schaffer) verschijnt bij Querido. Zij was eerder gastschrijver in Utrecht en Leiden.

Marlene van Niekerk for Chair, South Africa: Languages, Literatures, Cultures and Society

Since the 2017-2018 academic year, the Faculty of Arts and Philosophy at Ghent University has hosted the Chair for Studies in South Africa: Languages, Literatures, Cultures and Society This prestigious appointment welcomes one Southern African researcher per year to develop an academic project and to offer seminars to students at bachelor and master level. Each guest professor is expected to have a specialist knowledge of Afrikaans literature or linguistics. The Chair takes an active role in the study components Afrikaans: Language and Literature (Ba3) and Languages and Literatures of South Africa (master). Following the successful appointments of Hein Willemse (University of Pretoria), Wannie Carstens (North-West University), Louise Viljoen (Stellenbosch University) and Quentin Williams (University of the Western Cape), it gives us great pleasure to propose philosopher and literary scholar Marlene van Niekerk as guest professor for the 2023-2024 Chair. At present, Van Niekerk is professor emerita, with an academic career that included appointments at the University of South Africa (Pretoria), University of Zululand (Durban), University of the Witwatersrand (Johannesburg), and Stellenbosch University (Department of Afrikaans and Dutch). She is a recipient of honorary doctorates from the University of Tilburg and Stellenbosch University among others, and has enjoyed recognition in the form of several literary and scientific awards. Prof van Niekerk received her doctorate cum laude from the University of Amsterdam with a dissertation titled Language and Myth: A Structuralist and Hermeneutic Approach. As an internationally-renowned and widely-translated author, she is recognized for several novels, including Triomf (1994) and Agaat (2004). Her poetry, including the wide-ranging collection Kaar (2013, awarded the Hertzog Prize for Poetry), encompasses ecocritical, social-political, and romantic compositions. The Dutch translation of Kaar, prepared by Alfred Schaffer, will be published by Querido. Prof van Niekerk has previously been honoured with appointments as guest author in Utrecht and Leiden.

...

Het doeltreffend verspreiden van non-antropocentrische ontwikkelingsideeën ter behoud van een habitat in een arm land, met ontoereikend onderwijs en een gebrek aan goed ingelichte en competente leiders, schijnt mij haast onmogelijk.

...

Toelichting bij de leeropdracht door Marlene van Niekerk

Het brede kader van de leeropdracht zoals aangegeven in de titel van de ambtelijke leerstoel Zuid-Afrika: talen, literaturen, cultuur en maatschappij vraagt uiteraard om selectie van een invalshoek en bijbehorende focuspunten.

Het zal in de eerste plaats van belang zijn om uit te leggen hoe talen, literaturen, cultuur en maatschappij in Zuid-Afrika nooit een neutrale inventaris of een lijst van te bestuderen thema’s kan zijn, ook al wil een dergelijke enumeratie mogelijk een aanduiding betekenen van de grote diversiteit van bevolkingsgroepen in Zuid-Afrika, zoals vervat in de notie van de “rainbow nation”, een formulering die als onaanvechtbare gelijkheidsideaal verbreid is tijdens en ter facilitering van de min of meer niet-gewelddadige transitie naar een democratisch bestel in Zuid-Afrika (1994).

De veelheid van talen en literaturen, culturen, gemeenschappen en samenlevingsvormen is in Zuid-Afrika, zoals in ieder “semiperiferaal” of “multicultureel” land in het Globale Zuiden, steeds bepaald door asymmetrische macht. Deze talen, literaturen, culturen en gemeenschappen zijn op verschillende manieren en in verschillende perioden door bepaalde dominante politieke machten bepaald, zelfs in de pre-koloniale periode, maar vooral en in extreem verhevigde mate in de koloniale tijd en in de daaropvolgende Apartheidsjaren. Ondanks een nieuwe pseudo-democratische orde (daarop kom ik later nog terug), wordt de ongelijke status van verschillende taal- en cultuurgroepen vandaag nog steeds bepaald door een dominante macht binnen een de facto éénpartij-democratie. Verder spelen de macht van de huidige dominante politieke partij en de nawerkende krachten van de koloniale geschiedenis in vele opzichten op elkaar in. Historisch gegroeide achterstelling, net zoals historische bevoorrechting, bepalen steeds de ”geleefde ervaring” van iedere Zuid-Afrikaan in materieel, sociaal en psychologisch opzicht.

Het is daarom allereerst van belang te begrijpen dat iedere taal, iedere cultuur, iedere samenlevingsvorm in Zuid-Afrika in het verleden maar ook vandaag nog getekend zijn door nooit aflatende, al dan niet gewelddadige contestatie. Deze contestatie is geworteld in sociale ongerechtigheid, diepe klassenverschillen en grote ongelijkheid, zoals zij in stand gehouden zijn dan wel gemanipuleerd worden in het belang van welke partij ook (of elite-factie) die de macht in handen heeft in een bepaalde tijd.

In het licht hiervan moet het duidelijk zijn dat iedere invalshoek en elke selectie van materiaal voor een leeropdracht als deze, een vorm van verdenking zal moeten verduren indien men het bijvoorbeeld aan een demografisch vertegenwoordigend panel van Zuid-Afrikanen zou voorleggen. Trouwens is het maar de vraag of er in Zuid-Afrika zoiets bestaat als een maatschappelijk midden, een drager van een gemeenschappelijk waardensysteem. Daarvoor is de bevolking van Zuid-Afrika te divers, te ongelijk en ook nog in het algemeen politiek immatuur. In plaats van een maatschappelijk midden met een gemeenschappelijk waardensysteem bestaat er thans een grove meerderheidspolitiek onder aanvoering van het ANC, van oorsprong een bevrijdingsbeweging die zich tot dusver niet kon transformeren tot een verantwoordelijke en competente politieke partij. Zelfs de democratisch tot stand gekomen progressieve Zuid-Afrikaanse grondwet die de ultieme garantie zou moeten bieden voor een gemeenschappelijk waardenstelsel, staat vandaag toenemend onder druk. Omdat de grondwet volgens velen niet radicaal genoeg is wat betreft economische transformatie ten gunste van de machtiging van de massa’s met géén of met een laag levensinkomen.

De complexe sociale problematiek van enorme armoede, toenemende criminaliteit en maatschappelijk geweld, wijdverbreide corruptie, soms bedenkelijk onderwijs, falende gezondheidzorg, gebrekkige huisvesting ontvouwt zich daarbij in een context van klimaatcrisis. Droogte, overstromingen en hittegolven zullen de komende jaren leiden tot de uitbraak van besmettelijke ziekten en epidemieën (vooral tuberculose en HIV), hongersnood, een toename in woningnood en ongereguleerde migratie naar de steden waarvan de infrastructuur (watervoorziening, riolering en elektriciteitsvoorziening, wegen en spoorwegen) bij verre onvoldoende is en reeds sterk aan het afbrokkelen is. Als lid van de BRICS-groepering is Zuid-Afrika, verder belast door een zwakke munt en een staatschuld van thans 71% van de BBP, vatbaar zowel voor de uitwassen van populistische retoriek als voor de dwang en de uitbuiting van autoritaire wereldmachten en hun geopolitieke belangen.

Hierbij zijn de mensen en hun rechten en behoeften niet de enige zorg van de toekomst. Grond-, water- en luchtvervuiling, erosie en desertificatie evenals de afname in biodiversiteit, verder versterkt door de effecten van overbemesting en roofbouw in de landbouw- en mijnbouwsectoren, zullen in de toekomst allesbepalend worden voor de overlevingskansen van een groeiend precariaat van mens, dier en insect, planten, bergen en rivieren. Ook in Zuid-Afrika. Het doeltreffend verspreiden van non-antropocentrische ontwikkelingsideeën ter behoud van een habitat in een arm land, met ontoereikend onderwijs en een gebrek aan goed ingelichte en competente leiders, schijnt mij haast onmogelijk. In ieder geval blijft de grootste verantwoordelijkheid rusten op landen van het Globale Noorden, teneinde een energietransitie teweeg te brengen en een einde te maken aan de economische groei en exploitatie van de planeet die het aardsysteem vernietigen.

Hoe men onder deze globale politieke, maatschappelijke en ecologische omstandigheden zou moeten denken over de kunsten in het algemeen en over het werk van schrijvers van fictie in het bijzonder, is de vraag. Dankzij de perspectieven geboden door eigentijdse denkers, zoals Michel Serres (The Natural Contract), Bruno Latour (Facing Gaia), Timothy Morton (Ecology without Nature) en anderen, zal ik op basis van geselecteerde teksten uit de Engelse en Afrikaanse literatuur van Zuid-Afrika proberen deze hamvraag enigszins toe te lichten.

Marlene van Niekerk, voorgedragen voor het ambt van leerstoelbekleder Zuid-Afrika (Universiteit Gent) www.afrikaans.ugent.be

***

Vakgroep Letterkunde en de faculteitsraad Letteren en Wijsbegeerte beslissen over de goedkeuring van de voordracht. De aanstelling loopt van september tot december 2023. Over publieke lezingen, de oratie in de faculteit en gastcolleges wordt later bericht.