Om het hart terug te brengen door Annemarié van Niekerk: Het hart op de goede plaats

  • 0

Foto van Annemarié van Niekerk: LitNet

Om het hart terug te brengen, Een memoir, Liefde en geweld in Zuid-Afrika
Annemarié van Niekerk
Uitgeverij Atlas Contact, Amsterdam/Antwerpen
9789045032030

Hoeveel weegt een hart eigenlijk? De ik-verteller van Annemarié van Niekerks memoir Om het hart terug te brengen: Liefde en geweld in Zuid-Afrika vraagt het zich af. Haar hart voelt zwaar en in haar binnenste kloppen twee harten. Een oud en een nieuw hart. Ze kennen haar, maar hebben elk een eigen ritme.

Plotseling komt een absurde gedachte bij me op: wat weegt een hart? Tweehonderdvijftig gram, net zoveel als een pakje boter? Nee, waarschijnlijk zwaarder. Misschien vijfhonderd gram, zoals een groot pak koffie. (389)

Ja, wat weegt een hart eigenlijk? Het is misschien een absurde gedachte, maar ook niet zo’n heel vreemde. Het vuistdikke boek Om het hart terug te brengen vertelt het verhaal van het hart. Het hart op de juiste plek. Het hart van liefde, maar ook het hart van afgunst, geweld en angst.

Faction
Annemarié van Niekerk schrijft met haar imposante memoir faction, zoals ze het zelf in de verantwoording zegt. Het is geënt op de werkelijkheid, maar wel zo aangepast dat het een verhaal vormt.

Het is het verhaal van Zuid-Afrika. Een land gekweld door geweld, gevangen in een verleden samengevat in het Afrikaanse woord ’apartheid’. Een bevolking die nooit geleerd heeft om met elkaar op een gelijkwaardige manier om te gaan. Een land waarin het aantal moorden en zelfmoorden hoog ligt.

.......
Om het hart terug te brengen is vooral het verhaal van een witte vrouw die haar roots zoekt, veracht en bemint. Haar bevoorrechte status en plek in de maatschappij. Ben je een goed mens als je zegt dat wit en zwart gelijk zijn, maar wel zwarte mensen in dienst hebt voor je tuin, om het huis schoon te maken en je bedden op te maken? Vragen die oproepen tot een kritisch zelfonderzoek en tot nadenken. En dat is ook wat Annemarié doet in haar boek.
........

Om het hart terug te brengen is vooral het verhaal van een witte vrouw die haar roots zoekt, veracht en bemint. Haar bevoorrechte status en plek in de maatschappij. Ben je een goed mens als je zegt dat wit en zwart gelijk zijn, maar wel zwarte mensen in dienst hebt voor je tuin, om het huis schoon te maken en je bedden op te maken? Vragen die oproepen tot een kritisch zelfonderzoek en tot nadenken. En dat is ook wat Annemarié doet in haar boek.

Tragische gebeurtenis
Het boek is opgedeeld in vier delen. Het opent met een tragische gebeurtenis. In het kleine gehucht Ida in de buurt van Queenstown vermoorden drie jongeren Tannie Hermien en haar zoon Ruben op hun boerderij Pinevale. Twee van de jongeren kennen Ruben; ze hebben les van hem gehad op het schooltje van Ida. En Ruben die het beste met iedereen voor heeft, geen onderscheid maakt in ras en geloof – juist hij moet het ontgelden.

De andere drie delen van het boek vertegenwoordigen elk een reis. De eerste speelt in de tijd van de apartheid, februari 1986. Annemarié is met haar vader onderweg naar de plek waar ze nieuw werk heeft gevonden. Ze gaat werken op de universiteit van Transkei, UNITRA, in Umtata, als docente Afrikaanse letterkunde. Umtata is de hoofdstad van Transkei, een thuisland dat Zuid-Afrika speciaal inrichtte voor Xhosa-sprekende zwarte mensen waar ze "onafhankelijk" zelfbestuur zouden hebben.

Het witte verhaal
Onderweg vertelt de ik-verteller Annemarié haar geschiedenis. In haar geschiedenis zit het verhaal van Zuid-Afrika verweven. Aanvankelijk vooral het witte verhaal. Geleidelijk sijpelen wel allerlei opvallende gebeurtenissen in het verhaal. Zoals het wapenbezit, hoe zwarte mensen als tweederangsburgers worden behandeld en hoe alleen witte mensen worden bevoordeeld.

Witte mensen kunnen op vakantie, op safari en van de witte stranden genieten. Hun zwarte medemens woont in townships, in huizen gebouwd van plastic kratten. Ze werken in erbarmelijke omstandigheden in de mijn of als ze geluk hebben in de fabriek. De bedienden die in de huizen van witte mensen komen, krijgen een nieuwe voornaam.

Wie vervolgens die Angelina is, blijft voor de witte mensen verborgen. Ze zijn er niet in geïnteresseerd. Als hun schoenen maar ’s morgens gepoetst zijn en de bedden ’s avonds zijn opgemaakt. Als Angelina van de ene op de andere dag verdwenen is in huize Van Niekerk, wordt er raar opgekeken. Ze hebben geen idee waar ze gebleven is. Ze missen haar wel, want nu moeten ze alles zelf doen.

Prachtig weet Annemarié van Niekerk de beelden van apartheid, de jaren ’80 en ’90, op te roepen in haar boek. Alles gaat door het hoofd van de verteller terwijl ze onderweg is. Overal zijn aanknopingspunten met het verleden en ze weet het op een pakkende manier te vertellen. Zo verweven alle geschiedenissen zich tot het memoir dat Om het hart terug te brengen is.

Road novel
Het deel leest als een road novel; Annemarié en haar vader Willem rijden van Port Elizabeth – soms liefdevol afgekort tot P.E. – naar Umtata. Vader maakt zich veel zorgen om zijn dochter. Ze wil niet echt in het gareel en ze ontdekt veel dingen zelf. Dat is vaak tegenstrijdig met de idealen van haar vader én Zuid-Afrika.

Het derde deel is eveneens een reis. Het is de reis die Annemarié maakt door het Zuid-Afrika van 2015. Ze is op weg naar de begrafenis van haar vermoorde vriend Ruben en zijn moeder Tannie Hermien in Ida. Een deel is een vertrouwde route die ze vroeger vaak aflegden op weg naar opa en oma Brandewynskuil. Een plek waaraan ze goede herinneringen heeft. Ze waande zich veilig in het huis van haar grootouders. De wereld zag er nog zo mooi uit.

Ook tijdens deze reis vertelt ze haar eigen geschiedenis. Het verhaal dat eerst ophield bij haar reis naar Umtata, gaat verder. De lezer krijgt de verdere geschiedenis te lezen. Haar bijzondere liefde met Denzel Daniels, een zwarte schrijver die vecht voor gelijke rechten. Haar vader maakt zich grote zorgen om haar. Hij vindt dat ze een einde moet maken aan deze relatie. Hij heeft het niet zo op zwarte mannen. Hij buit je uit, waarschuwt hij. En hij zal je misbruiken.

Hillbrow
Annemarié vertelt veel meer over de omwenteling waarbij geleidelijk zwarte Zuid-Afrikanen dezelfde rechten krijgen als hun witte landgenoten. Het duurt lang. Daar doorheen loopt het verhaal van haar relatie met Denzel; hun woning in Johannesburg, in Hillbrow. Een wijk waar je nu niet meer moet komen, maar die toen bruiste onder haar alternatieve inwoners:

Iedereen die indertijd onder de apartheid uit wilde komen en ongehinderd een alternatief leven wilde leiden, trok naar Hillbrow. (288)

Het is een lange reis door de herinneringen die de ik-verteller onderweg meemaakt. Ze moet haar aandacht goed bij de weg houden, maar ook als ze stilstaat moet ze goed opletten. Zoals in Queenstown, als ze wil tanken. Annemarié heeft haar pistool niet meer onder haar stoel liggen zoals vroeger. Maar de dreiging is groot. Zeker als er alcohol in het spel is. Ze houdt haar autoraam op een kier en geeft de dronken man die haar intimideert geen millimeter ruimte.

Halsbandhoofdstad
De schrijfster Antjie Krog noemt Queenstown niet voor niks de "halsbandhoofdstad" van de wereld, merkt de verteller op. De term verwijst naar "necklacing" op zijn Engels, waarbij een met benzine overgoten autoband om de hals en liefst ook wat brandstof in de mond van het slachtoffer wordt gedaan en in brand gestoken. Een uiterst pijnlijke dood voltrekt zich in de twintig minuten die volgen.

Dat is de dood van haar vriend Ruben en zijn moeder Tannie Hermien ook. Uiterst confronterend zoals de verteller in het vierde en laatste deel op zoek gaat naar wat er precies is gebeurd. Ze reconstrueert uit de rechtbank- en politieverslagen wat er met hen is gebeurd. Het is gruwelijk. En vooral ook lijkt het dat de jongens niet eens heel zorgvuldig hun slachtoffer hebben gekozen. Dat het iemand is die het beste met hen voor heeft, lijkt er niet toe te doen.

Uitzichtloosheid
Gedreven door de uitzichtloosheid, armoede en drank komen de drie jongens tot de daad. Het is het verdriet van Zuid-Afrika. Een land waar de mensen die met elkaar moeten leven, zo moeilijk dichter bij elkaar komen. Het is een land waarin de witte en de zwarte wereld elkaar het liefst niet tegenkomen. En als het dan gebeurt, gaat het met veel geweld gepaard.

........
Het is het verdriet van Zuid-Afrika. Een land waar de mensen die met elkaar moeten leven, zo moeilijk dichter bij elkaar komen. Het is een land waarin de witte en de zwarte wereld elkaar het liefst niet tegenkomen. En als het dan gebeurt, gaat het met veel geweld gepaard.
.........

Je ziet het ook terug in de persoonlijke geschiedenis van Annemarié en haar grote liefde Denzel. Ze voelt zijn haat voor witte mensen die soms pijnlijk dichtbij komt. De woede om als tweederangsburger behandeld te worden. Het voorrecht dat de zwarte medemens mist. Het gemiddelde inkomen van een zwart huishouden is vijf keer lager dan bij een wit gezin. Twee op de vijf zwarte mensen zit ongewild zonder werk. Een enorm aantal. Negen miljoen mensen in de kracht van hun leven die niet kunnen werken en zich zo niet dienstbaar kunnen opstellen aan de samenleving.

Hoeveel weegt een hart?
Het grijpt je aan. Net als de vraag wat een hart eigenlijk weegt. Ze leest het terug in het autopsierapport van haar vermoorde vriend: 265 gram. Iets meer dan een boterpakje. Zijn hart op de goede plek, slachtoffer van zinloos geweld. En niet de enige in Ida. Er is een flinke lijst met mensen die vermoord of bijna vermoord zijn.

Het klinkt angstaanjagend en dat is het ook. Een land boordevol problemen; je vraagt je af of de oplossing er komt. Het verhaal van corona ontbreekt in de memoir van Annemarié. De statistieken zijn ook nog lang niet compleet, maar ik vrees het ergste. Annemarié van Niekerks Om het hart terug te brengen leest als een heuse roman. Niet de "how did it" drijft je verder te lezen, maar meer: waarom gebeurt dit? Het boek grijpt je bij de kladden, want de lijn van schuld, onschuld, liefde en geweld is niet zo strak te trekken als je soms zou willen.

Lees ook:

Annemarié van Niekerk se reis na SA se moorddadige hart

Buro: NM
  • 0
Verified by MonsterInsights
Top