Toegang tot gezondheidszorg blijft het heikel punt voor migrant-moeders en hun kinderen in de Gauteng-ziekenhuizen – Foto: Tadeu André/MSF
Grenzen, muren, prikkeldraad, eilanden waarop vluchtelingen gevangen worden gezet, schepen die onderdak geven aan asielzoekers, telkens met binnen en buiten, insiders en outsiders: zijn het niet de gedrochten van deze tijd?
Ik herinner het me levendig van toen ik Zuid-Afrika voor het eerst bezocht. Het was in 2000, dat ongewone jaar. Het Nieuwe Zuid-Afrika was volop in de maak. Mijn uitzicht was heel beperkt. Ik kreeg weinig te zien van het mooie land. Wat me opviel – en het viel vooral op omdat het fenomeen totaal onbekend was in eigen land – waren de gated communities, leefgemeenschappen die me deden denken aan Europese versterkte burchten en omwalde steden. Daar zochten de mensen die het zich konden veroorloven, een veilig onderkomen. Gated communities hebben zich ondertussen als een inktvlek verspreid over Zuid-Afrika. Er mogen dan wel geen wallen meer zijn, zoals rond middeleeuwse kastelen en steden. Toch zijn ze in de regel omheind.
In Karel Schoemans Slot van die dag lees ik dat zijn rustoord van de wereld is afgesneden door een geëlektrifiseerde heining. Zelfs daar: binnen en buiten. Dat deze ijzeren logica ook voor ouderen geldt, klinkt griezelachtig. Er worden niet alleen grenzen getrokken rond kleine leefgemeenschappen. Grote entiteiten komen eveneens in aanmerking: The West is, in fact, the world’s biggest gated community[1]. Of Fort Europa, de beleidsconstructie die het grondgebied van de Europese Unie hermetisch afsluit voor migranten. Deze constructie heeft op het Afrikaanse continent haar gelijke niet.
Hoe is het gesteld met migratie in Zuid-Afrika, met mensen die het land verlaten, er naartoe komen of verhuizen naar een andere plek in het land?
Emigratie
Veel Zuid-Afrikanen plannen tegenwoordig om hun huis te verkopen. De voornaamste reden om dat te doen is de tering naar de nering zetten omdat de eigenaars hun levensstijl niet langer kunnen aanhouden. Maar naarmate het inkomen stijgt, wordt een nakende emigratie vaker als reden aangegeven om het huis te verkopen. De afgelopen vijf jaar hebben ruim 40.000 belastingbetalers hun Zuid-Afrikaanse domicilie ingeruild voor één in het buitenland[2]. De meeste van hen zijn geëmigreerd naar het Verenigd Koninkrijk, Australië, de Verenigde Staten of Nieuw-Zeeland, de diaspora-landen bij uitstek voor Zuid-Afrikanen. Het Verenigd Koninkrijk alleen al telt om en bij de 250.000 inwoners die in Zuid-Afrika zijn geboren. Om Mandela Day te gedenken, heeft het Australische Ministerie van Binnenlandse Zaken immigratie-statistieken gepubliceerd waaruit blijkt dat in 2021 201.930 personen die Zuid-Afrika als hun geboorteland aangeven, in Australië verblijven, 25% meer dan in 2011[3]. Australië oefent een grote aantrekkingskracht uit op Zuid-Afrikaanse top CEO’s, vermogende mensen en hooggeschoolde professionals.
Immigratie
Veruit het meest vertegenwoordigd in Zuid-Afrika zijn de migranten uit het arme, verscheurde en onveilige Zimbabwe. Volgens officiële bronnen bedraagt hun aantal 690.200 in 2020, een vierde van het totaal aantal immigranten in Zuid-Afrika. Officieuze bronnen spreken over anderhalf miljoen Zimbabwaanse immigranten, illegalen en mensen zonder papieren inbegrepen.
In lijn met het mondiaal migratiebeleid houdt de Zuid-Afrikaanse regering vast aan de dichotomie tussen de vrijwillige en gedwongen vormen van migratie. Onder de vrijwillige vormen wordt de economische migratie gerekend, terwijl de gedwongen vormen verwijzen naar stromen van politieke vluchtelingen, asielzoekers op zoek naar fysieke veiligheid. Van deze dichotomie maakt de regering handig gebruik om het verblijfsstatuut van de meeste Zimbabwaanse migranten langdurig wazig te houden[4]. Doordat ze in hun land van herkomst af te rekenen hebben met schendingen van de mensenrechten, discriminatie en vervolging, kunnen ze in principe asiel aanvragen, maar de regering weigert hardnekkig om asiel toe te kennen aan vluchtelingen uit het buurland. Ook de erkenning als economisch migrant is uitzonderlijk, omdat aanvragers van dat statuut moeten beschikken over een visum, wat praktisch uitgesloten is voor ongeschoolde arbeiders.
Zuid-Afrikaanse soldaten nemen een groep mensen in hechtenis die ervan verdacht worden het land illegaal te zijn binnengekomen aan de grens tussen Zuid-Afrika en Zimbabwe – Foto: Tadeu André/MSF
Dat het Zuid-Afrikaans migratiebeleid rommelig is, blijkt uit de maatregel uit 2022 om de Zimbabwean Exemption Permit van 178.000 Zimbabwanen in te trekken en hun deportatie in het vooruitzicht te stellen, gevolgd door de rechterlijke nietigverklaring in juni 2023 van de maatregel[5].
Naast het massaal aantal migranten uit Zimbabwe, leven er in Zuid-Afrika nog veel migranten uit Mozambique, Lesotho en Malawi. Het officieel (en schromelijk onderschat) aantal migranten dat uit de SADC-landen komt, bedraagt 2,7 miljoen op een totaal van bijna 60 miljoen inwoners in 2020[6]. De meeste migranten komen terecht in Gauteng, de rijkste provincie, die het bestuurlijke centrum Pretoria/Tshwane, het commercieel centrum Johannesburg en het industrieel centrum Ekurhuleni omvat. In de grensstreek met de buurlanden zijn bovendien talrijke informele nederzettingen ontstaan, waar de nieuwkomers de moed bij elkaar rapen om ooit vooruit te komen in het leven.
Semigratie
Na de coronapandemie kwam een nieuwe vorm van migratie in een stroomversnelling in Zuid-Afrika. Dat veel mensen geleerd hebben om tijdens de pandemie thuis te werken, heeft veel te maken met de opmars van de nieuwe vorm van migratie, namelijk semigratie[7]. Het betekent niet nieuwe horizonten opzoeken in een ander land, maar de verhuis naar een ander deel van Zuid-Afrika, naar een plaats die meer levenskwaliteit biedt en goedkoper is, of zelfs terug naar de oorspronkelijke geboortestreek. Tegelijkertijd gaat het over de vlucht uit onleefbaar geworden metropolen, die zwaar belast zijn door hun industrieel verleden en uiterst gebrekkige voorzieningen. Geheel nieuwe nederzettingen, te vergelijken met de Zoom Towns in Californië, kwamen de jongste jaren tot stand in Ballito (KwaZulu-Natal), Port Elizabeth (Oostkaap), Bellville (Westkaap) maar ook meer landinwaarts in Pretoria (Gauteng) waar mensen naartoe trekken om de vijandigheid van Johannesburg achter zich te laten.
Het continent
Emigratie, immigratie en semigratie zorgen voor een uiterst complex lappendeken van migratiestromen in Zuid-Afrika. De situatie is overigens een afspiegeling van wat er zich voordoet op het hele continent. Het aantal Zuid-Zuid-migranten binnen het Afrikaanse continent benadert min of meer het aantal Zuid-Noord-migranten, vermits de helft van de migranten het geboorteland verlaat en uitwijkt naar een ander land in het Globale Zuiden[8]. De meesten zijn jongeren. Ze worden vaak beschreven als arbeidsmigranten. Hun migratie is in hoofdzaak een strategie om aan de armoede te ontsnappen. Het is verschrikkelijk moeilijk om deze vorm van migratie vrijwillig of integendeel gedwongen, te noemen. De jongeren kiezen er in principe voor om te vertrekken, maar in feite worden ze gedwongen, want vertrekken is hun enige keus. Arbeidsmigratie is de dominante vorm van migratie naar Zuid-Afrika. Werkeloze jongeren, met geblokkeerde levens, vertrekken in dichte drommen uit Zuidelijk Afrikaanse landen en verder verwijderde Afrikaanse landen. Ze richten hun laatste sprankeltje hoop op Zuid-Afrika om een goed leven te krijgen, geen naakt leven, maar een goed leven.
Post-apartheid
In de post-apartheidsperiode werd een overwegend liberaal migratiebeleid gevoerd. Dat beleid was sterk doordrongen van de Pan-Afrikaanse idee dat de vervaging van landsgrenzen in het continent, sterk bijdraagt tot de emancipatie van de zwarte bevolking. Het zette de deur open voor massa’s zwarte migranten die naar Zuid-Afrika trokken om uit het slop te raken en vrij te zijn.
Wie een tipje van de sluier wil oplichten, hoeft zich rekenschap te geven van factoren die mensen wegduwen uit het land van oorsprong én van factoren die mensen aantrekken in het land van bestemming. Het specifieke samenspel van push- en pullfactoren bepaalt hoe elke migratiebeweging er precies zal uitzien[9]. Het is telkens een kwestie van duwen en trekken. Wat mensen wegduwt heeft meestal te maken met een volledig ingestort arbeidsbestel of de dreiging van oorlog, geweld of civiele onrust. Wat mensen aanzuigt zijn de ruimere kansen op de arbeidsmarkt en de relatieve politieke stabiliteit. In Zuid-Afrika is het peil van economische ontwikkeling, opleidingsfaciliteiten en gezondheidsinfrastructuur aanzienlijk hoger dan in praktisch alle andere Afrikaanse landen. Dat hogere peil fungeert als de voornaamste pullfactor in Zuid-Afrika.
Het krachtigste wapen waarover de Zuid-Afrikaanse overheid beschikt om de immigratie af te remmen, is de arrestatie en deportatie van niet-gedocumenteerde migranten[10]. Ze worden beschouwd als illegaal in het land verblijvende buitenlanders. Ze beschikken niet over de vereiste documenten, zoals een visum in hun paspoort of een document dat hun status als asielzoeker of vluchteling aantoont. Sedert 2000 is het aantal deportaties enorm gestegen. Migranten uit Zimbabwe en Malawi worden het vaakst gedeporteerd. Ze worden ook omschreven als draaideurmigranten omdat ze na elke deportatie onbevreesd terugkeren. Het Linda Repatriation Centre is het grootste detentiecentrum voor niet-gedocumenteerde migranten in Zuid-Afrika. De handhaving van de migratiewetten, in het bijzonder van de Immigration Act uit 2002, verloopt uiterst moeizaam[11]. Aan de reeks klachten over corruptie, overbevolking van detentiecentra en misbruik van gedetineerden, komt geen einde.
Behrouz Boochani schreef Alleen de bergen zijn mijn vrienden tijdens zijn gevangenschap in het geheim op een telefoon die hij voor de bewakers verborgen moest houden. Hij smokkelde zijn verhaal via tekstberichten vanop het eiland Manus waar hij gevangen zat. (Amsterdam, Uitgeverij Jurgen Maas, 2019 – Foto: Herman Meulemans)
Wie zich wil inleven in de situatie van migranten in gevangenschap, moet het meesterwerk Alleen de bergen zijn mijn vrienden lezen van de Koerdische dichter en journalist Behrouz Boochani[12], die zijn leven op het spel zette om naar Australië te emigreren. Ik heb het boek in Nederlandse vertaling gelezen, oorspronkelijk is het in het Perzisch geschreven. Langs de omweg van het Australisch migratiebeleid in het recente verleden, tracht ik te peilen hoe het leven is van niet-gedocumenteerde migranten in hechtenis. Maar de vergelijking met Zuid-Afrika gaat niet helemaal op, want de ontmenselijking die Boochani ervaart tijdens zijn opsluiting, van 2013 tot 2018, in het offshore-detentiecentrum op het eiland Manus, moet nog een stuk heftiger geweest zijn dan de ervaring in een Zuid-Afrikaans detentiecentrum. Het boek, dat Omid Tofighian in zijn nawoord rekent tot het literair genre van het schokkend surrealisme, maakt de lezer sprakeloos.
Emigratie (een laagje dieper)
Emigratie van Zuid-Afrikanen wordt nog overwegend bestempeld als een wit fenomeen, recente trends tonen aan dat dit beeld achterhaald is. In het verleden beperkte de migratie van zwarte Zuid-Afrikanen zich tot interne arbeidsmigratie en in geringere mate tot ballingschap van politieke vluchtelingen. Nu wordt er geëmigreerd naar andere Afrikaanse landen en naar overzees gebied door alle etnische groepen, maar precieze informatie over de aantallen blijft schaars.
Recent kwalitatief onderzoek heeft wel de ingrijpende gevolgen in kaart gebracht die de emigratie van zwarte Zuid-Afrikanen heeft voor henzelf en voor de familie die ze achterlaten[13]. Voor vertrekkers en achterblijvers is het essentieel dat hun zwarte Zuid-Afrikaanse identiteit bewaard blijft. Ouders zijn bezorgd om hun kinderen die vertrekken naar een vreemd, mogelijk gevaarlijk land. Ze vrezen vooral voor de veiligheid van hun dochters. Bij de opvoeding van hun jonge kinderen, missen de geëmigreerde ouders de aanwezigheid van de achtergebleven grootouders. In tegenstelling tot witte emigranten, voor wie de emigratie praktisch altijd permanent is, is de emigratie van zwarte Zuid-Afrikanen praktisch altijd voorlopig. De gedachte om ooit terug te keren naar Zuid-Afrika wordt subtiel levendig gehouden.
Hoe zwaar het gevoel van verlies doorweegt op de emigranten zelf en hun achterban in Zuid-Afrika, komt aan bod in de uitgebreide literatuur over de Afrikaanse diaspora – zie leeslijst[14], waarop de pittige autobiografie Born a crime: stories from a South African childhood van Trevor Noah natuurlijk niet ontbreekt.
Immigratie (een laagje dieper)
Sedert haar oprichting in 2021 in Soweto heeft Operation Dudula, een splintergroep van de Put South Africans First-beweging, een bitsige strijd geleverd tegen drugtrafficanten en bedrijven die migranten en vluchtelingen, de laatste tijd vaak afkomstig uit Nigeria[15], illegaal inzetten en lonen uitbetalen die ver onder het wettelijk bepaald minimum liggen. Operation Dudula is nu ruim verspreid. Geregeld voert ze radicale protestacties ten voordele van de townships, waar bittere armoede heerst en het jobaanbod met de dag slinkt doordat onderbetaalde buitenlanders in toenemende mate worden tewerkgesteld. De interactie tussen de Zuid-Afrikaanse bevolking en de talloze vreemdelingen uit andere Afrikaanse landen staat onder extreme druk. De diepere drijfveer van Operation Dudula is om de leefomstandigheden in de townships te verbeteren en een schild te vormen tegen de hoog oplaaiende gevoelens van xenofobie. De Zuid-Afrikanen zien het niet meer zitten door de overweldigende influx van vreemdelingen. De vreemdelingen, de nieuwe zondebokken, vrezen permanent voor hun veiligheid.
Het eind van de tunnel is zeker nog niet in zicht. Toch is er een sprankeltje hoop want onderzoek wijst uit dat gevoelens van xenofobie ook worden afgewisseld met gevoelens van xenofilie of genoegen putten uit de omgang met vreemdelingen, vertrouwen stellen in hen. Dit opbeurend geluid laat zich horen in het onderzoek van een Eritrese vluchteling die al acht jaar woont in Sunnyside, een dichtbevolkte arbeiderswijk pal naast stadscentrum van Pretoria[16]. Auto-etnografische reflecties staan centraal in het onderzoek. Afrikaanse buitenlanders en zwarte Zuid-Afrikanen leven er vreedzaam samen, bezoeken gemeenschappelijke ruimtes, zijn solidair op godsdienstig vlak, delen eenzelfde sociale status als bewoners van de arbeiderswijk, schieten goed met elkaar op binnen een ecologisch kader dat oog heeft voor infrastructuur, onderwijs en sociale dienstverlening.
Ook in een totaal ander, veel gestoorder ecologisch kader, namelijk in Musina, de meest noordelijke stad van Limpopo die vlakbij grenspost Beitbridge in Zimbabwe ligt, ontwikkelen zich tegenwoordig counter-narratives tegen de welig tierende medische xenofobie[17]. Deze counter-narratives gaan veel meer uit van de notie van het therapeutisch burgerschap, losgekoppeld van het staatsburgerschap. Zij geven meer armslag aan de gezondheidswerkers, die er als het ware geruisloos worden van vrijgesteld om eerst de rigoureuze regels van de bureaucratie te volgen. In de plaats daarvan kunnen zij onmiddellijk aan de slag gaan om de migranten te helpen. Meer dan een druppel op een hete plaat, wie zal het zeggen?
Semigratie (een laagje onder de vernis)
Zuid-Afrika is een vat vol tegenstellingen. Dat was zo, toen ik er in 2000 voor het eerst kwam. Toen waren de verwachtingen dat mensen met heel verschillende achtergronden in harmonie kunnen samenleven, hooggespannen. Sedertdien is er veel gebeurd. Veel, misschien wel de meeste van de verwachtingen, zijn niet ingelost. Het recente fenomeen van de semigratie, waarbij mensen het geluk opzoeken op een andere plek in het land en de ergernis de rug toekeren, is in de hand gewerkt door o.m. de coronapandemie. Een echte volksverhuizing doet er zich niet voor, maar toch slagen sommige mensen erin om betere leefomstandigheden te creëren, terwijl de uitwassen van het wegtrekken voor anderen overrompelend blijven. Hier doet zich een dilemma voor dat maar niet opgelost raakt. Niet in Zuid-Afrika. Niet in Europa. Niet in de wereld.
In zijn ophefmakend boek De vluchteling, de grenswacht en de rijke Jood, dat de vorm aanneemt van een reisverslag dwars doorheen Europa, schrijft Arnon Grunberg: Het is niet zozeer oorlog, het is het virulente nationalisme dat de vluchtelingen produceert en ze het liefst van de aardbodem zou wegvagen. (Amsterdam/Antwerpen, Uitgeverij Pluim - De Groene Amsterdammer, 2023 – Foto: Sander Voerman)
In zijn nieuw, ophefmakend boek De vluchteling, de grenswacht en de rijke Jood, tracht Arnon Grunberg grip te krijgen op dit onoverbrugbaar dilemma[18]. In zijn analyse van de vluchteling en de grenswacht, een analyse die hij uitspit in zoveel verschillende situaties, dringt hij door tot wat beide partijen in het diepste van hun ziel beweegt. De rijke Jood, de derde partij, verwijst – zo meen ik af te leiden uit een korte passage – naar zakengenie en filantroop George Soros, die pleit voor een andersoortige migratiepolitiek, een ruimhartige politiek, waar het kosmopolitisme, het vaderlandsloze en het wereldburgerschap de toon aangeven. Dit geluid heb ik duidelijk gehoord in het onderzoek over het opborrelen van xenofilie en het therapeutisch burgerschap in Zuid-Afrika. Hier bevinden zich heel manifest aanzetten tot overbrugging van het dilemma.
Om ragfijn te ontrafelen wat grenzen met mensen doen, voert Grunberg gesprekken met Russische vluchtelingen in Georgië, ontmoet hij in Oekraïne vluchtelingen die in eigen land blijven, bezoekt hij een Pools detentiecentrum, neemt hij het Nederlands vluchtelingenbeleid op de korrel. Bij herhaling vraagt Grunberg zich af waar de vrijwillige migratie ophoudt en de onvrijwillige begint. Tussen beide vormen van migratie is er een uitgestrekte grijze zone, een markt van halve en hele illegale migratie. Doen alsof die grijze zone en die catastrofale markt niet bestaan, is de beste manier om het dilemma nooit op te lossen. Zoals in het mozaïek van situaties die Grunberg beschrijft, werkt de vastgeroeste aandrang, om de migrerende meute ofwel te klasseren als vrijwillig migrerend ofwel als gedwongen migrerend, ook in Zuid-Afrika verschrikkelijk verlammend.
Adriana en Usindiso
Adriana is een lieftallige meisjesnaam die afkomstig is van het Latijn. Het Xhosa-begrip Usindiso betekent redding.
Beide eigennamen spoken door mijn hoofd en verwarren me.
De Adriana is een vissersboot die in juni 2023 kapseisde op de Middellandse Zee met achthonderd migranten aan boord. Mannen, vrouwen en kinderen. Niemand weet precies hoeveel er verdronken. De Usindiso is een kraakpand in hartje Johannesburg. Vierhonderd migranten namen er hun intrek en maakten er een informele nederzetting van. Mannen, vrouwen en kinderen. Minstens zeventig kwamen op 31 augustus 2023 om in de brand die het pand razendsnel veranderde in een vuurzee.
De zoektocht naar geluk is een fundamenteel mensenrecht. De droom van migranten om een goed leven te leiden, wordt vaak brutaal afgebroken. Velen bekopen hun droom zelfs met hun leven, zoals Eurydice zijn ze gedoemd om tweemaal te sterven.
Bronnen
[1] Frank Jacobs, The West is, in fact, the world’s biggest gated community. A review of the global “wall” that divides rich from poor, in: Big Think, Oct. 12, 2019 – https://bigthink.com/strange-maps/walled-world/
[2] Luke Fraser, Rich South Africans are selling up to emigrate, in: BusinessTech, Jul. 24, 2023 – https://businesstech.co.za/news/lifestyle/705945/rich-south-africans-are-selling-up-to-emigrate/
[3] Staff writer, These are the top suburbs in Australia that South Africans are emigrating to, in: BusinessTech, Jul. 18, 2023 – https://businesstech.co.za/news/lifestyle/704963/these-are-the-top-suburbs-in-australia-that-south-africans-are-emigrating-to/
[4] Kudakwashe Vanyoro, The political work of migration governance binaries: Responses to Zimbabwean “survival migration” at the Zimbabwe-South Africa border, in: Refugee Survey Quarterly, Apr. 3, 2023, p. 1-27 – https://doi.org/10.1093/rsq/hdad006
[5] Tania Broughton, Termination of Zimbabwean Exemption Permit declared unlawful, unconstitutional and invalid, in: Mail&Guardian, Jun. 28, 2023 – https://mg.co.za/news/2023-06-28-termination-of-zimbabwean-exemption-permit-declared-unlawful-unconstitutional-and-invalid/
[6] Khangelani Moyo, South Africa reckons with its status as a top immigration destination, apartheid history, and economic challenges, in: Migration Policy Institute Online Journal, Nov. 18, 2021 – https://www.migrationpolicy.org/article/south-africa-immigration-destination-history
[7] Sarah Smit, Semigration: A tale of two South Africas, in: Mail&Guardian, Mar. 2, 2023 – https://mg.co.za/business/2023-03-02-semigration-a-tale-of-two-south-africas/
[8] Kezia Batisai, Retheorising migration: A South-South perspective, in: Pragna Rugunanan, Nomkhosi Xulu-Gama (eds.), Migration in Southern Africa. Berlin, Springer Nature IMISCOE Research Series, 2022, p. 11-24 – https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-3-030-92114-9_2
[9] Ogujiuba Kanayo, Patience Anjofui, Nancy Stiegler, Push and pull factors of international migration: Evidence from migrants in South Africa, in: Journal of African Union Studies, 8(2), 2019, p. 219-250 – https://journals.co.za/doi/abs/10.31920/2050-4306/2019/8n2a12
[10] Alexandra Hiropoulos, Migration and detention in South Africa. A review of the applicability and impact of the legislative framework on foreign nationals, in: African Centre for Migration and Society, University of the Witwatersrand, African Policing Civilian Oversight Forum Policy Paper No. 18, 2017, 26 p. – https://apcof.org/wp-content/uploads/018-migration-and-detention-in-south-africa-alexandra-hiropoulos.pdf
[11] Job Jackson, Muhammad Hoque, Effective management of deportation of undocumented migrants from South Africa, in: Muhammad Mohiuddin, Bilal Khalid, Md. Samim Al Azad, Slimane Ed-dafali (eds.), Leadership in a Changing World. London, IntechOpen Limited, 14 p. – https://www.intechopen.com/chapters/80453
[12] Behrouz Boochani, Alleen de bergen zijn mijn vrienden. Amsterdam, Uitgeverij Jurgen Maas, 2019, 383 blz., ISBN 9789491921698 (oorspronkelijk: No friend but the mountains, vertaald door Irwan Droog) – www.uitgeverijjurgenmaas.nl
[13] Nthopele Mabandla, Maria C. Marchetti-Mercer, Leonie Human, Meaning and experience of international migration in black African South African families, in: Contemporary Family Therapy, Oct. 1, 2022 – http://doi.org/10.1007/s10591-022-09651-8
[14] Toyin Falola, Contexts and experiences of the African diaspora: A reading list, in: Literary Hub, Apr. 17, 2023 – https://lithub.com/contexts-and-experiences-of-the-african-diaspora-a-reading-list/
[15] iReport SA News, Sad news for all illegal Nigerian foreigners in South Africa as Operation Dudula plans to do this, in: iReport South Africa, Aug. 2, 2023 – https://ireportsouthafrica.co.za/2023/08/02/sad-news-for-all-illegal-nigerian-foreigners-in-south-africa-as-operation-dudula-plans-to-do-this/
[16] Amanuel Isak Tewolde, Xenophilia in a multi-cultural urban neighborhood of Pretoria, South Africa: An auto-ethnographic account, in: Society, 58(4), 2021, p. 282-289 – https://doi.org/10.1007/s12115-021-00623-6
[17] Kudakwashe P. Vanyoro, ‘When they come, we don’t send them back’: Counter-narratives of ‘medical xenophobia’ in South Africa’s public health care system, in: Palgrave Communications, 5(101), 2019, 12 p. – https://doi.org/10.1057/s41599-019-0309-7
[18] Arnon Grunberg, De vluchteling, de grenswacht en de rijke Jood. Amsterdam/Antwerpen, Uitgeverij Pluim – De Groene Amsterdammer, juli 2023, 293 blz., ISBN 9789493304048 – www.uitgeverijpluim.nl
Lees ook:
Migrants: fear of the "Other" changing the face of politics in Europe
