Het Plakkaat van Verlatinghe uit 1581 is tijdens een rechtstreekse televisie-uitzending op vrijdag 27 januari met 43 procent van de stemmen verkozen tot “Pronkstuk van Nederland”. De microscoop van Antoni van Leeuwenhoek eindigde met 34 procent als tweede en het schilderij De Nachtwacht van Rembrandt van Rijn met 23 procent als derde.

Rembrandt Harmensz. van Rijn, Schutters van wijk II onder leiding van kapitein Frans Banninck Cocq, bekend als de ‘Nachtwacht’, 1642. Rijksmuseum, Amsterdam.

Wat is het visitekaartje van Nederland? Welk object zegt het meeste over de Nederlandse geschiedenis en over wat Nederlanders met elkaar verbindt? Tijdens het programma Het Pronkstuk van Nederland kon de Nederlandse televisiekijker meebeslissen over de vraag welk object Nederland zou “definiëren”. Is dat bijvoorbeeld Het melkmeisje van Johannes Vermeer, Nijntje van Dick Bruna, het dagboek van Anne Frank of toch de DAF 600?

Nijntje / Donostia Kultura (Dick Bruna. Miffyren mundua), via Wikimedia Commons

DAF 600 / By Alf van Beem (Own work) [CC0], via Wikimedia Commons

Wedstrijd

Om in aanmerking te komen voor het predicaat “Pronkstuk van Nederland” moest een object door een Nederlander bedacht of gemaakt zijn, of het moest een stuk zijn waar Nederlanders speciale betekenis aan hechten. Daarnaast moest het gaan om een tastbaar object uit de collectie van een Nederlands museum, archief, depot of bibliotheek.

Bij de selectie hebben zowel deskundigen als publiek een rol gespeeld. Eerst zijn er door een team van kunstenaars, kunsthistorici, hoogleraren en specialisten 150 objecten aangedragen in drie categorieën: ontwerp, erfgoed en kunst. Een tweede groep experts bracht deze lijst vervolgens terug tot 90. Via een enquête onder 1500 respondenten is de top 30 tot stand gekomen. Deze is op 15 december tijdens een eerste televisie-uitzending aan het publiek gepresenteerd. In de weken daarna werden telkens twee objecten kort uitgelicht en konden kijkers voor het eerst hun stem uitbrengen. In deze voorronde zijn bijna 100.000 stemmen uitgebracht. In de finaleweek in januari werd de top drie per categorie bekendgemaakt en koos het publiek tijdens drie live-uitzendingen via telefoon, sms of internet een winnaar per categorie. Elk pronkstuk had een bekende Nederlander als ambassadeur, terwijl drie experts historisch belang, kwaliteit en populariteit van de objecten analyseerden. Op vrijdag 26 januari werd tenslotte de algehele winnaar gekozen.

• Alle uitzendingen van Het Pronkstuk van Nederland zijn hier terug te kijken.

Het Plakkaat van Verlatinghe

Het Plakkaat van Verlatinghe (1581) stamt uit de Tachtigjarige Oorlog. Met dit document namen de noordelijke Nederlanden afstand van de Spaanse koning Filips II. Het markeert het ontstaan van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Het Plakkaat diende als inspiratiebron voor de beroemde Declaration of Independence van de Verenigde Staten van Amerika (1776). Daarom was het Plakkaat in 2014 voor het bezoek van de Amerikaanse president Barack Obama aan het Rijksmuseum even naar Amsterdam gebracht. Koning Willem-Alexander verwees bij zijn inhuldiging in 2013 al naar het Plakkaat, waarin beschreven staat dat de Koning er is voor zijn onderdanen en niet andersom.

Plakkaat van Verlatinghe (Nationaal Archief, Den Haag, Regeringsarchieven Geünieerde Provinciën I, nummer toegang 1.01.01.01, inventarisnummer 254G)

Het Plakkaat van Verlatinghe komt uit de collectie van het Nationaal Archief in Den Haag en is daar dagelijks te zien in het voor iedereen vrij toegankelijke publiekscentrum. Als winnende instelling ontvangt het Nationaal Archief een handgemaakt bronzen schild. Ook wordt er een speciaal postzegelvel van het Plakkaat van Verlatinghe uitgebracht.

Dat het Plakkaat van Verlatinghe als winnaar uit de bus is gekomen, is verrassend. Veel Nederlanders wisten voor het programma niet of nauwelijks dat het bestond. Dankzij Het Pronkstuk van Nederland werd het Plakkaat opeens onderwerp van gesprek bij de koffieautomaat. Ook werden door het programma allerlei soms minder bekende musea, archieven en andere erfgoedinstellingen terecht in de schijnwerpers gezet. Sommige konden de afgelopen weken de toegenomen stroom bezoekers nauwelijks aan. Het Pronkstuk van Nederland was dus een mooi begin van de Nederlandse activiteiten in het kader van het Europees Jaar van het Cultureel Erfgoed.

Behoefte aan nationale identiteit?

Toch zijn er wel kritische vragen te stellen over de manier waarop het programma het “nationale karakter” van de objecten beklemtoonde. “Het object moest een echt pronkstuk zijn”, staat er bijvoorbeeld op de website van het programma, “iets wat ons als Nederlanders een gevoel van trots geeft.” Wie zijn die “wij”? Nederland is een multiculturele samenleving. En zoals – toen nog – prinses Maximá in 2007 al zei: “Dé Nederlander bestaat niet”.

Op het cultuurrelativisme dat decennialang het publieke debat in Nederland heeft beheerst, is de laatste jaren echter een reactie gekomen. Uit het onderzoeksrapport Gescheiden werelden? Een verkenning van sociaal-culturele tegenstellingen in Nederland (SCP/WRR, 2014) blijkt dat de behoefte aan een gevoel van nationale identiteit in delen van de Nederlandse samenleving is toegenomen. Deze behoefte uit zich niet alleen in belangstelling voor de Partij van de Vrijheid van Geert Wilders en het Forum voor Democratie van Thierry Baudet. Maar bijvoorbeeld ook in het vasthouden aan Zwarte Piet als “echt Nederlandse” traditie, het voorstel van CDA-leider Sybrand Buma om het zingen van het Wilhelmus opnieuw verplicht te stellen op scholen, of het steeds weer oplaaiende debat over een nationaal historisch museum.

Het lijkt erop dat de programmamakers bij het samenstellen van de groep ambassadeurs bewust hebben gestreefd naar diversiteit. De keuze voor Akwasi – een jonge, populaire rapper van Ghanese afkomst – als ambassadeur van De Nachtwacht lag misschien niet voor de hand. Je hoeft geen Nederlandse wortels te hebben om toch trots te zijn dat er jaarlijks miljoenen mensen naar Amsterdam komen om dit schilderij te zien, leek de boodschap. Maar afgaand op de televisiebeelden leken er tijdens de finale verder maar weinig Nederlanders met een niet-Nederlandse achtergrond in de zaal te zitten.

Het is belangrijk dat het Plakkaat van Verlatinghe gewonnen heeft – juist omdat de Nederlandse samenleving volop in ontwikkeling is. Het is niet alleen een document met een internationale uitstraling. Het ligt ook aan de basis van de vrijheden die burgers in Nederland vandaag de dag nog steeds genieten, zoals godsdienstvrijheid en vrijheid van meningsuiting.