Nelson Mandela noemde hen “de leiders van de toekomst”. Maar bij de verkiezingen die op 8 mei in Zuid-Afrika werden gehouden, bleven de born frees massaal weg.
Waarom?
Wat kunnen we opmaken uit de verkiezingsuitslag? En wat moet president Ramaphosa doen om het vertrouwen van de jeugd terug te winnen?
Over die vragen ging het donderdag 16 mei in het Zuid-Afrikahuis in Amsterdam.
Onder leiding van journalist Marnix de Bruyne (De Correspondent) gingen fotografe Ilvy Njiokiktjien (BORN FREES-tentoonstelling Museum Hilversum), historicus Jan-Bart Gewald (directeur Afrika-Studiecentrum) en sociale wetenschappers Harry Wels en Frans Kamsteeg (Vrije Universiteit Amsterdam) in discussie over verloop en uitkomst van de Zuid-Afrikaanse verkiezingen van 8 mei 2019.
Marnix de Bruyne
Bij deze verkiezingen werd zowel gestemd voor een nieuw nationaal parlement als voor de parlementen van de negen provincies van het land. Om met dat laatste te beginnen: op provinciaal niveau bleef de West-Kaap in handen van de Democratic Alliance (DA). In alle andere provincies wist het African National Congress de macht te behouden.
Landelijk behaalde het ANC 57,50% van de stemming. Dat is minder dan de 62,15% van de vorige landelijke verkiezingen uit 2014, maar meer dan de 53,91% die de partij in 2016 bij de lokale verkiezingen haalde. In 2016 werd het ANC afgestraft voor de corruptieschandalen rond de toenmalige president, Jacob Zuma. Dat het ANC bij de afgelopen verkiezingen weer een beetje opgekrabbeld is, lijkt erop te duiden dat het in de ogen van de kiezers met het ANC onder leiding van Zuma’s opvolger, Cyril Ramaphosa, voorzichtig weer de goede kant uit gaat. De DA, daarentegen, zakte van 22,23% naar 20,77%. De voornaamste stijgers waren de Economic Freedom Fighters (EFF, 6,35% > 10,79%) en Vryheidsfront Plus (VP+, 0,9% > 2,38%).
Ilvy Njiokiktjien
Ilvy Njiokiktjien
De Nederlandse fotografe Ilvy Njiokiktjien was tijdens de verkiezingen in Zuid-Afrika. Ze wilde vastleggen hoe de vijfentwintig Zuid-Afrikaanse jongeren die ze heeft gevolgd voor haar BORN FREES-tentoonstelling deze historische dag doorbrachten. In de rijen voor de stemlokalen trof ze echter bijna alleen maar oudere mensen aan. Ze ontdekte dat slechts drie van “haar” born frees de moeite namen te gaan stemmen. “Over het algemeen leken Zuid-Afrikaanse jongeren meer geïnteresseerd in de vele feesten die voor deze publieke vakantiedag waren georganiseerd”, zegt ze.
Toen Njiokiktjien de born frees vroeg waarom ze niet waren gaan stemmen, antwoordden sommigen dat ze het gevoel hadden dat het toch niet uitmaakte. Volgens anderen was er geen enkele partij die bij hen paste. Het ANC zagen ze als de partij van hun ouders. De oudere generatie, zeiden ze, beschouwt het ANC nog als de partij die hen bevrijd heeft van de apartheid; voor hen zou het ANC geen politieke partij zijn, maar een “religie”. Het EFF vinden veel jongeren te radicaal, vertelt Njiokiktjien, en de DA te “wit”.
Het viel Njiokiktjien op dat de born frees nauwelijks geïnteresseerd waren in politiek. Sommigen leken niet eens te beseffen dat het verkiezingstijd was. Wat Njiokiktjien ook verbaasde, was dat Zuid-Afrikaanse jongeren zo weinig van het verleden van hun land weten. Hier wordt nauwelijks over gepraat. Als mogelijke verklaring verwijst ze naar een uitspraak van Lwando in de documentaire, waar hij zegt dat de wonden misschien nog te rauw zijn: “We proberen het te vergeten, ook al zien we voortdurend de gevolgen van dat systeem. We willen de wonden niet openrijten.”
Een generatie “zonder politiek gereedschap”
Al gauw ontspint zich een gesprek waarin naast de uitgenodigde sprekers ook de toehoorders in de zaal zich niet onbetuigd laten. Uit de gedeelde ervaringen komt het beeld naar voren van een generatie die zich wel degelijk betrokken voelt bij de toekomst van Zuid-Afrika. De jongeren hebben echter hun vertrouwen in de gevestigde politiek verloren en zoeken naar nieuwe kanalen voor politiek handelen. “Ze zitten zonder politiek gereedschap”, zegt een van de panelleden.
Frans Kamsteeg
Frans Kamsteeg ziet aan de universiteiten dat studenten hard werken om de best mogelijke opleiding te krijgen en zo hun toekomst veilig te stellen. De braindrain is volgens Kamsteeg al lang niet meer beperkt tot witte jongeren. Ook hoogopgeleide zwarte jongeren keren Zuid-Afrika steeds vaker de rug toe omdat ze buiten Zuid-Afrika betere kansen hebben.
Volgens Njiokiktjien hebben veel van haar born frees tijdens de Zuma-jaren het geloof in de toekomst verloren. Kamsteeg bevestigt dit. “Nu is het aan Cyril Ramaphosa om het vertrouwen onder de jeugd te herstellen”, zegt hij. “Het lijkt erop dat Ramaphosa inderdaad probeert een boodschap van hoop te brengen. Maar veel jongeren nemen vooralsnog een afwachtende houding aan. Ze moeten het eerst nog maar zien.”
Kamsteegs observatie wordt bevestigd door Melinda Stuurman, een fotografe van Die Son die in mei en juni in residence is in het Zuid-Afrikahuis. “Bij de oudere generatie roept het ANC nog de herinnering aan Nelson Mandela op. Als zij ANC stemmen, komt dat uit hun hart”, zegt ze. “Maar jongeren laten zich niet meer verblinden door het verleden. Zij zíen wat er gebeurt. Ze zien de ellende op de Kaapse Vlakte: armoede, werkloosheid, drugsmisbruik, bendegeweld. En ze zien dat de politiek de mensen daar in de steek laat. Er is niet één partij die opkomt voor mensen die arm zijn.”
79 leerlingen per klas
Alle aanwezigen zijn het erover eens dat de thema’s uit de verkiezingscampagne zo snel mogelijk aangepakt moeten worden. Het meest urgente thema is “onderwijs”. Uit recent onderzoek blijkt dat 78% van alle 10-jarigen in Zuid-Afrika niet kan lezen en schrijven. Daarmee staat het land op de vijftigste en laatste plaats in de lijst van onderzochte landen. Vandaag nog, vertelt iemand uit het publiek, zijn in Kraaifontein ouders en kinderen de straat op gegaan om te betogen tegen de overvolle klassen. Op de betrokken school staat één onderwijzer voor een groep met 79 leerlingen.
Ook de gevolgen van de #feesmustfall-campagne zijn voor sommige aanwezigen een punt van zorg. Met zijn belofte van “free education” heeft president Zuma kort voor zijn aftreden de financiering van universiteiten zwaar onder druk gezet. En dat zou funest zijn voor de kwaliteit van de kerntaken van die universiteiten: onderwijs en onderzoek.
De grondkwestie
Een ander belangrijk thema tijdens de verkiezingscampagne was de herverdeling van grond. Als het gaat over landonteigening zonder vergoeding, wordt Zimbabwe vaak als afschrikwekkend voorbeeld genoemd. De aanwezigen zijn het er echter over eens dat de situatie in Zuid-Afrika minder extreem is dan in Zimbabwe. Dat komt onder meer doordat Zuid-Afrika meer verstedelijkt is dan Zimbabwe, en doordat het juridische systeem er stevig gevestigd is. Daarbij lijkt de regering in eerste instantie niet zozeer te denken aan boerderijen en ander particulier grondbezit, als wel aan herbestemming van braakliggende terreinen die nu aan de staat behoren.
Harry Wels
Het voorbeeld van Zimbabwe hoeft volgens Zimbabwe-kenner Marnix de Bruyne overigens niet alleen maar negatief uitgelegd te worden. “Veel Zimbabwaanse boeren zeggen achteraf dat ze wel wat pro-actiever hadden kunnen zijn”, zegt hij. Harry Wels bevestigt dit op grond van zijn waarnemingen in Zuid-Afrika. “Ik kom veel boeren tegen die het ermee eens zijn dat de grondverdeling gelijker moet worden”, zegt hij. “Deze boeren zijn bereid een deel van hun grond af te staan, op voorwaarde dat de nieuwe boeren goed begeleid worden.”
Einde aan de corruptie?
De verkiezingsuitslag heeft Ramaphosa in principe het mandaat gegeven schoon schip te maken. Daarom is het moeilijk te begrijpen dat er op de lijst met nieuwe parlementsleden nog steeds zo veel Zuma-getrouwen voorkomen. Wanneer rekent hij nu eens af met de corrupte elementen binnen het ANC?
Volgens Harry Wels is het een bemoedigend teken dat Ramaphosa de fouten die er in het verleden, en met name onder Zuma’s bewind zijn gemaakt, ruiterlijk toegeeft.
We hoeven niet bang te zijn dat het Ramaphosa aangerekend zal worden “dat hij er constant naast heeft gezeten” toen Zuma zijn schimmige deals sloot, zegt iemand achterin de zaal. Daarvan zouden de meeste kiezers zich volgens deze spreker nauwelijks bewust zijn. De spreker maakt zich meer zorgen over de nawerking van het bloedbad van Marikana, toen 34 mijnwerkers door politiegeweld om het leven kwamen. Hoewel hij officieel van enige betrokkenheid is vrijgepleit, wordt dit drama Ramaphosa nog steeds aangewreven.
Jan-Bart Gewald
“Terugkeer naar een ethische koers in de politiek”
Over een ding zijn alle panelleden het eens: de verkiezingsuitslag had erger had gekund. “De EFF mag dan wel 10% gehaald hebben”, zegt Jan-Bart Gewald, “maar dat is nog steeds een relatief laag percentage. De mobilisatie langs raciale lijnen die zich enkele maanden voor de verkiezingen leek af te tekenen, heeft niet doorgezet. De meeste kiezers hebben voor het politieke middenveld gekozen.”
“Bij de verkiezingen in 1994 was men bang voor een burgeroorlog”, zegt Wels. “Het wonder van 1994 was dat mensen toen niet voor extremisme hebben gekozen. Dat zien we hier herhaald. Ondanks wanbeleid van de Zuma-regering blijven de reacties eigenlijk heel beheersd. In Nederland zou veel eerder sprake zijn van een “afstraffing”! Deze verkiezingen waren misschien minder historisch dan die van 1994. Maar ze waren op een bepaalde manier niet minder belangrijk, onder meer omdat ze een terugkeer naar een ethische koers in de politiek laten zien.”
- Foto's: Melinda Stuurman
Lees ook
Buro: IG
