Een van die grootste romans van alle tye in Nederlands wat reeds in meer as 40 tale vertaal is, kan nou ook in Afrikaans gelees word. Die bekendstelling van die Afrikaanse vertaling van die monumentale roman Max Havelaar deur Multatuli (die skuilnaam van Eduard Douwes Dekker) het die afgelope naweek by die Suid-Afrikaanse Sentrum vir Nederland en Vlaandere (SASNEV) in Pinelands, Kaapstad plaasgevind.

Hierdie roman, wat deur Ena Jansen in Afrikaans vertaal is, is waarskynlik die bekendste Nederlandse boek ooit. Dit lewer skerp kritiek op die Nederlandse koloniale bewind in Indonesië en word as ’n vroeë meesterwerk van sosiale geregtigheid beskou.

Hoewel daar nie eenstemmigheid is oor watter roman die grootste Nederlandse roman van alle tye is nie, is daar ’n paar boeke wat dikwels as die mees invloedryke en belangrikste werke in die Nederlandse letterkunde beskou word, waarvan Max Havelaar ongetwyfeld een is.

Die Afrikaanse vertaling is moontlik gemaak deur die finansiële steun van die Nederlandse Letterenfonds, die Fonds Nederlandistiek aan die Universiteit Stellenbosch, die Van Ewijck-stigting en die Malherbe-leeskring en word deur Protea Boekhuis uitgegee.

Die verhaal draai om Max Havelaar, ’n idealistiese assistent-resident in die Nederlandse kolonie Nederlands-Indië (nou Indonesië). Havelaar is verontwaardig oor die uitbuiting en onderdrukking van die inheemse bevolking deur die koloniale bestuur en die koffieplantasies. Hy probeer om verandering teweeg te bring deur die wreedhede wat hy waarneem aan die lig te bring, maar hy word gefrustreer deur die korrupsie en onverskilligheid van sy kollegas en meerderes.

Die roman het ’n ongewone struktuur en bestaan uit verskeie lae vertellers, verduidelik Jansen. Dit begin met Droogstoppel, ’n vervelige en gierige koffiehandelaar wat ’n manuskrip in die hande kry en besluit om dit te publiseer. Die manuskrip is geskryf deur Batavus Stern en vertel die verhaal van Max Havelaar.

Die Orde van den Prince, afdeling Kaap de Goede Hoop, SASNEV en Protea Boekhuis se jaar kon nie op ’n meer aktuele noot begin as met Jaap Goedegebuure se gesprek met Ena Jansen oor haar vertaling van die boek nie.

Jaap Goedegebuure, emeritus hoogleraar Nederlandse taal en letterkunde, was tot 2012 hoogleraar aan die Universiteit Leiden. Hy publiseer boeke en artikels oor die Nederlandse literatuur van die 19de en 20ste eeu, onder andere oor Louis Couperus, H Marsman en Frans Kellendonk.

Ena Jansen was tot 2018 bijzonder hoogleraar Zuid-Afrikaanse letterkunde aan die Universiteit van Amsterdam. Sy het onder andere boeke oor Elisabeth Eybers, Boereoorlog-tekste en huiswerkers in die Suid-Afrikaanse letterkunde gepubliseer.

In hulle gesprek het Jansen en Goedegebuure verduidelik Max Havelaar is ’n komplekse en veelvlakkige roman wat ’n wye reeks temas ondersoek, insluitend kolonialisme, rassisme en die aard van geregtigheid.

Nicol Stassen van Protea Boekhuis aan die woord (Foto: Jean Oosthuizen)

Van links: Jaap Goedegebuure, Annemarié van Niekerk (Jaap Goedegebuure se vrou) en Ena Jansen (Foto: Jean Oosthuizen)

Die roman is ’n striemende aanklag teen Nederlandse kolonialisme. Dit het ’n sleutelrol gespeel in die vorming van die Nederlandse koloniale beleid in Nederlands-Oos-Indië in die 19de en vroeë 20ste eeu.

Jansen vertel dat Multatuli (die skuilnaam of pseudoniem van Eduard Douwes Dekker) een van die grootste rebelle uit die Nederlandse literatuur was. Hy het hierdie roman in 1860 gepubliseer. Dit word nog steeds beskou as een van die beste Nederlandse romans van alle tye.

Sy sê alhoewel daar baie lof en roem vir Max Havelaar is, is daar uiteraard ook kritiek, veral omdat die boek met sy ingewikkelde struktuur dikwels in Nederlandse skole voorgeskryf word. In 2016 is dit byvoorbeeld beskryf as ’n “onleesbare baksteen wat elke vonkie literêre belangstelling by skoliere doof” (Christiaan Weijts soos aangehaal deur Bel 2023:110).

Ten spyte daarvan dat die roman reeds in die 19de eeu geskryf is en die kritiek uit sommige oorde, het dit vandag nog ’n blywende impak. Dit is steeds ’n kragtige kritiek op onderdrukking, korrupsie en die uitbuiting van swakker groepe deur magtige elites.

Baie mense beskou dit vandag nog as ’n oproep tot geregtigheid wat relevant is in ’n wêreld waar die koloniale geskiedenis en die gevolge daarvan steeds ’n rol speel.

In haar gesprek met Goedgebuure het Jansen ook verwys na die betekenisvolle rol wat godsdiens in die roman speel, veral hoe dit gebruik is om die koloniale bewind en die behandeling van die inheemse bevolking te regverdig of te kritiseer.

Multatuli kritiseer die manier waarop die christelike kerk in Nederlands-Indië gebruik word om die koloniale heerskappy te ondersteun. Die kerk word voorgestel as ’n instelling wat min aandag gee aan die ware gees van christelike leringe soos liefde, geregtigheid en medemenslikheid. In plaas daarvan word dit gebruik om die status quo te handhaaf, asook die uitbuiting van die inheemse bevolking.

Multatuli het ’n weersin in die feit dat onreg gepleeg word deur mense wat hulleself op hulle christelikheid beroep. Die karakter Droogstoppel wat die koloniale beleid probeer goedpraat met Bybeltekste, word daarom ekstra belaglik gemaak in die roman, verduidelik Jansen.

“Ook dominee Wavelaar se preek waarin hy die pligte van die ‘arme heidene’ in Nederlands-Indië opsom, is verregaande belaglik. Hy beweer dat omdat God ’n God van liefde is, ‘Hy in sy onnaspeurlike Wysheid aan ’n land, klein van omvang, maar groot en sterk deur die kennis van God, mag gegee [het] oor die bewoners van daardie gewestes’. Een van die pligte van die Nederlanders is volgens Wavelaar daarom om te ‘gelas dat die Javaan deur arbeid tot God gebring word’. Dit word dan deur Wavelaar én Droogstoppel as ’n regverdiging vir die uitbuitende ‘kultuurstelsel’ beskou,” verduidelik Jansen.

Max het ’n sterk ontwikkelde gevoel vir wat regverdig, billik en waar is. Dat gelowiges hulle gesag misbruik om onreg te propageer, druis teen al sy beginsels in. Max en dus ook Multatuli hou voet by stuk en weier om geïntimideer te word deur mense wat sy meerdere is, verduidelik Jansen die tema van die boek.

Max Havelaar se impak was nie net binne Nederland nie. Dit het ’n internasionale debat aangewakker oor kolonialisme. Dit herinner ook aan die belangrikheid van internasionale druk en solidariteit in die beëindiging van die apartheidstelsel in Suid-Afrika.

Daar is verskeie ooreenkomste tussen die politieke situasie in Max Havelaar en die kolonialisme en apartheid in Suid-Afrika.

Die inheemse bevolking in Nederlands-Indië word uitgebuit deur die koloniale kultuurstelsel, waar hulle gedwing word om koffie en ander gewasse vir die Nederlandse handel te verbou sonder behoorlike vergoeding.

Gedurende die koloniale tydperk en onder apartheid is die inheemse bevolking en later swart Suid-Afrikaners ook uitgebuit deur ’n stelsel wat hulle grond, vryheid en ekonomiese geleenthede ontneem het.

Deur die roman maak Multatuli nie slegs ’n aanklag teen die koloniale bestuur nie, maar ook teen die kerk se rol daarin. Hy roep sy lesers op tot ’n terugkeer na die basiese beginsels van christelike moraliteit wat vertrap word deur die koloniale praktyke en die kerk se medepligtigheid.

Die manier waarop Max Havelaar godsdiens en die kerk hanteer, is ’n integrale deel van die roman se kritiek op die koloniale stelsel, afgestem op ’n pleidooi vir ware menslikheid en geregtigheid.

Multatuli se kritiek op die kerk weerspieël ook sy eie lewenspad. Hy het later in sy lewe ’n meer agnostiese of selfs anti-kerklike houding aangeneem, wat deels deur sy ervarings in Nederlands-Indië beïnvloed is. Sy werk weerspieël sy stryd met die kerk as instelling en die idee van ’n morele lewe buite die formele geloofpraktyke.

In Max Havelaar word godsdiens voorgestel as iets wat óf ’n krag vir goed óf vir sleg kan wees. Terwyl ware christenskap oor geregtigheid behoort te gaan, word godsdiens in die roman dikwels as ’n instrument van onderdrukking gebruik. Multatuli se kritiek op die kerk en godsdiens in die koloniale samelewing was sy tyd vêr vooruit en is steeds relevant in debatte oor godsdiens en moraliteit vandag.

Die heel belangrikste boodskap van Max Havelaar kan saamgevat word as ’n oproep tot geregtigheid, medemenslikheid en die noodsaaklikheid om onregverdighede uit te daag, selfs binne ’n bestaande sisteem wat dit bevorder.

Hierdie boodskap is vandag nog net so relevant en genoegsame rede waarom die boek steeds gelees behoort te word, veral deur Suid-Afrikaners.

Max Havelaar stel dit dat elke mens, ongeag hulle agtergrond, geregtig is op menswaardigheid en regverdigheid. Hy veroordeel die uitbuiting en die onmenslike behandeling van die inheemse bevolking en pleit vir ’n verandering in hoe mense met mekaar omgaan.

Die roman beklemtoon dat individue ’n morele verantwoordelikheid het om op te staan teen onreg, selfs as dit persoonlike gevolge het. Dit is ’n oproep tot aktiewe betrokkenheid en moraliteit in die openbare lewe.

Vir Suid-Afrikaners bied die verhaal dus ’n lens waardeur hulle ook die koloniale geskiedenis van Suid-Afrika kan beskou, deur parallelle met Nederlands-Indië te trek. Dit gee nuwe insigte oor die wortels van apartheid en die erfenis van kolonialisme. Max Havelaar daag lesers uit om na te dink oor die morele en etiese implikasies van onderdrukkende optrede.

Dit bly ’n tydlose herinnering aan die voortdurende stryd vir sosiale geregtigheid en die noodsaak om te bly streef na ’n meer billike samelewing. Dit is ’n les wat in die postapartheid-Suid-Afrika steeds van toepassing is, veral met die uitdagings van ekonomiese ongelykheid en rassisme.

Uit die afgelope naweek se gesprek blyk dit hierdie roman wat soveel dekades gelede geskryf is, moedig steeds kritiese denke aan, nie net oor geskiedenis en politiek nie, maar ook oor die rol van instansies soos die kerk en die staat. Dit is ’n belangrike instrument om instansies te evalueer en te kritiseer.

As ’n literêre werk bied Max Havelaar volgens Jansen ’n rykheid aan styl, karakterontwikkeling en narratiewe tegniek wat steeds genot en insig bied. Dit is ’n voorbeeld van hoe literatuur ’n kragtige middel kan wees vir sosiale verandering.

Vir Suid-Afrikaners bied die boek dus nie net ’n spieël van hulle eie geskiedenis en huidige uitdagings nie, maar dit is ook ’n bron van inspirasie en ’n herinnering aan die hardnekkigheid wat soms nodig is om ’n regverdige samelewing te bou.

• Meer oor Multatuli se lewe en werk kan gelees word by Multatuli.online.

Lees ook:

Multatuli se grote Max Havelaar nou in Afrikaans, danksy Ena Jansen se vertaling