https://nieuwamsterdam.nl/product/9056/
Uitlichten
Emma Crebolder
Nieuw Amsterdam
ISBN: 978 90 468 2992 9
Prijs: € 21,99
De dichteres Emma Crebolder is een globetrotter. Ze doorreist gedurende haar leven grote delen van de wereld. Afrika staat centraal in haar leven. Ze woonde er een groot aantal jaren van haar leven; haar man was arts en dat bracht ze in Tanzania. Het mondt uit in het leren van Swahili op latere leeftijd. Het spel met de taal komt overal terug in haar onlangs verschenen bundel Uitlichten.
Paplepel
Ze is geboren in 1942 in Sint Janssteen, Zeeuws-Vlaanderen. De liefde voor de taal krijg je in Zeeuws-Vlaanderen ongetwijfeld met de paplepel ingegoten. Zo op de grens van Nederland en België ervaar je de taal nergens zo mooi en intens. Als mensen gewoon met elkaar praten, zingt de taal in alle toonaarden mee.
Emma Crebolder is nog altijd niet uitgezongen. In de nieuwste dichtbundel Uitlichten beleeft de lezer een bijzondere reis. Alle elementen uit het leven van het lyrisch ik krijgen er een prominente plek: de zee, de rivier, geboortes, (klein)kinderen, de ouderdom, klei, riet, knotwilgen, Kriekeput en de Reinaert. Allemaal met elkaar verbonden door de dichterlijke lijm van de taal.
Die taal verschuift ook. De ouderen zoeken woorden die voor ze wegglippen; de kleinkinderen ’leggen traag hun tong om de wereld’. Zoals wanneer het lyrisch ik de historie probeert te openen. Het oude verhaal van de stamouders die uit de mangrove komen, zonder zeil. De sleutels zijn onvindbaar, alleen de taal kan hier helpen:
We boorden wijd en zijd naar andere
bronnen in talen wier klank wellicht
eens de onze was. Een moerstaal
die van zee tot zee een register had.
Zachtmoedig vastgeklonken
aan de wortels van de nationale taal.
Klonten klei om onze klinkers terwijl
medeklinkers zich verscholen hielden
tot vocalen zich bij hen voegden. (19)
De zoektocht naar de herinnering levert een nieuwe reis op voor het lyrisch ik. Alles komt terug, in elkaar vervlochten. De zee, de kleigrond en het riet. De herinnering gebouwd rondom al deze elementen, maakt een nieuw landschap. Een poëtisch landschap waarin de taal andere betekenis krijgt. En tegelijkertijd verschuift, verdwaalt.
............
De zoektocht naar de herinnering levert een nieuwe reis op voor het lyrisch ik. Alles komt terug, in elkaar vervlochten. De zee, de kleigrond en het riet. De herinnering gebouwd rondom al deze elementen, maakt een nieuw landschap. Een poëtisch landschap waarin de taal andere betekenis krijgt. En tegelijkertijd verschuift, verdwaalt.
..............
Zoals in de opening van Uitlichten waarin het lyrisch ik terugkruipt in de schoot van haar moeder.
En nooit, nooit ben ik
vergeten dat ik dat kon
liggen in een meeldraadkom. (7)
Het leven vormt zich meer en meer. Het gedraagt zich als het slib langs de oever. Er komt steeds meer leven bij. Het hecht zich aan de oude klei, vormt een nieuwe bodem waarop je uiteindelijk zelfs kunt staan en eerste stappen zet.
De schat van Kriekeput
De zee en het water slaan voortdurend een gat in dat nieuwe land. Het lyrisch ik zoekt naar de oorsprong, Kriekeput. Ze verwijst hierbij naar de beroemde vos Reinaert:
Gestrekt in het goud-
doorluchtig riet, de schat van
Kriekeput maar was er niet.
Wel danste er een vos
en de echo van de zang
die mij nimmer meer verliet. (10)
Kriekeput de plaats van de oorsprong, de plek waar het lyrisch ik altijd weer uitkomt. Ze vergeet haar geboortegrond niet. Hij vergezelt haar haar hele levensreis. Overal waar ze komt, verwijst ze naar de elementen van Kriekeput: de zee, het water, de klei en het riet.
Kriekeput verwijst naar Kriekeputte waar de vos Reynaert de schat verborg die hij van zijn vader stal. Het is later gelokaliseerd net over de grens met België bij het dorp De Klinge. Nabij Sint Janssteen waar Emma Crebolder geboren is. Dat schrijven Van Daele, Heyse en Ryssen ook in Het land van Reynaert (1993).
Het lyrisch ik maakt met deze verwijzing een groots gebaar naar de oude verhalen die verteld worden. Ze bedt het verhaal van het beroemde Middeleeuwse verhaal van Reynaert de Vos in haar verhaal.
Die verwijzing naar de geboortegrond komt overal weer terug, zoals in de herinnering aan de teruggesnoeide knotwilgen.
De geknotten blijven in het broekland
de rietkragen wuiven hun stuivende bloeseming.
Nadat de kaplaarzen uit de zompige ondergrond
zijn getrokken blijven de stronken achter als op
een Japanse begraafplaats de kleine bonkige
monumentjes voor de ongeborenen. Duistere
dwergen die hun opstand beiden. (32)
Afrika
Naast de geboortegrond speelt Afrika een belangrijke rol in de reis waarbij het lyrisch ik de lezer meeneemt. Dat komt talig naar voren in het Afrikaanse gedicht over het sterven van onze overgrootmoeder bij de bevalling van haar eerste kind.
............
Naast de geboortegrond speelt Afrika een belangrijke rol in de reis waarbij het lyrisch ik de lezer meeneemt. Dat komt talig naar voren in het Afrikaanse gedicht over het sterven van onze overgrootmoeder bij de bevalling van haar eerste kind.
..............
Het lyrisch ik spreekt hiermee een heel nieuw onderwerp aan, dat eveneens terugvalt op de eerder aangehaalde thematiek. Ook hier het water en de rietpluimen:
Ons oumagrootjie het gesterf
met haar eerste bevalling.
Die landerye was omring
deur waterslote en rietpluime.
Die voedster het plaatsgeneem
agter die afskorting en die skuifdeur.
Die wiele van die rytuig het iets
wollerigs raakgerij. Die gevalle diertjie,
blyk dit agterna, was ’n klein jakkalsie,
nie veel ouer as die pasgebore kindjie nie. (37)
Het lyrisch ik verbindt hier leed aan leed, het overlijden van overgrootmoeder en het sterven van de kleine jakkalsie, vos. Dat dit diertje niet veel ouder is als het geboren kind, grijpt extra aan. Hier vindt veel leed plaats tussen het verhaal van de geboorte. En ongetwijfeld verwijst het ook naar de eerder vos uit Kriekeput.
Ouder in herinneringen
Het lyrisch ik wordt ook ouder in haar herinneringen. De sterfdata op de verjaardagskalender gaan concurreren met de geboortedata. De dood treedt binnen in de gedichten en daarmee keert de cyclus van het leven naar het begin. Het liggen in een meeldraadkom. De mensen die het lyrisch ik nog probeert te vatten als een korrel zand dat steeds weer lijkt te verdwijnen.
In cursieve tekst staan de uitdrukkingen tussen de gedichten door weergegeven. Ze voelen als het overstappen van het ene voertuig op de andere tijdens de reis die je als lezer meemaakt. De aanwijzingen van het personeel die je leiden en soms ook misleiden. Het brengt je mooie woorden:
Als zij met haar lied weer verder reizen loopt zij voorop een
mens alleen gebleven om te waken over een korrel zand
die steeds verloren dreigt te raken. (60)
Bij deze reis lichten telkens van die kleine dingen uit. Gedachten, herinneringen. De woorden lijmen alles aan elkaar. De terugkeer van de elementen geeft hierbij veel leesplezier.
MeToo
Soms weet ze zelfs heel actuele dingen aan te roeren in een oude herinnering. Heel mooi om dat terug te vinden en het laat mij zien dat Emma Crebolder ook lichtvoetig kan zijn met ontzettend veel humor heeft. Het levert een gedicht op waarin de verbintenis met het andere even aan de kant is gezet. Het is gewoon in het hier en het nu.
Hoe ik niet vergat
het nooit aflatende scannen
van borsten, billen, het hele
vrouwenlichaam ongeremd
opzichtig tot zich nemen.
Hoe ik uit wraak terug ging
scannen rondom gulp met
knoop of rits. Zodra mijn blik
afdaalde naar die streek genoot
ik van hun benepen ongemak. (22)
Hier haalt het lyrisch ik de huidige MeToo-beweging en vele schandalen rondom het gedrag van mannen duidelijk aan en neemt deze gedragingen speels op de hak.
Doorgronden
De gedichten in Uitlichten zijn niet altijd makkelijk te doorgronden. Ze laten zich niet meteen kennen na één keer lezen. Sommige gedichten moet je vaak opnieuw lezen en de verbinding laten zoeken met andere gedichten in de bundel. Daarmee ontstaat een wisselwerking tussen de gedichten onderling, waartussen de betekenis voortdurend rondzweeft. Niets staat vast en elke lezing geeft weer een nieuwe beleving. De verwevenheid van alles maakt het tot een intense leesbeleving.
.............
De gedichten in Uitlichten zijn niet altijd makkelijk te doorgronden. Ze laten zich niet meteen kennen na één keer lezen. Sommige gedichten moet je vaak opnieuw lezen en de verbinding laten zoeken met andere gedichten in de bundel. Daarmee ontstaat een wisselwerking tussen de gedichten onderling, waartussen de betekenis voortdurend rondzweeft. Niets staat vast en elke lezing geeft weer een nieuwe beleving. De verwevenheid van alles maakt het tot een intense leesbeleving.
............
Ik heb genoten van deze kennismaking met haar werk. Haar actieve deelname bij schrijversresidenties als in Schotland, september 2021 en afgelopen juni in Zuid-Afrika, laten zien dat ze niet is uitgereisd en uitgeschreven. Het moet ook heel bijzonder zijn om haar mee te maken bij zo’n schrijversresidentie, lees ik terug in een verslag van haar mede-schrijfster Elodie Trotski in het online tijdschrift Klijntji. Emma Crebolder mag de oudste zijn van de deelnemende schrijvers, schrijft de jongste deelnemer, ze is kwiek, elegant en eigenzinnig.
Ik ben daarom heel benieuwd naar de volgende stappen die Emma Crebolder zet. Haar dichterlijke lier hangt niet aan de wilgen. De wilgen hebben daarvoor een veel te prominente plek in haar lyriek.
Lees ook:
Buro: NMPEN Nederland Jakes Gerwel-inwoonskrywer: ’n onderhoud met Emma Crebolder
