Op Saterdag 26 April 2025 is die gesogte prestasieprys van die Van Ewijck Stigting tydens ’n seremonie by SASNEV in Pinelands, Kaapstad, toegeken aan Eep Francken en Olf Praamstra vir hul baanbrekende boek Geen land voor dromen: geschiedenis van de Zuid-Afrikaanse Nederlandse literatuur.

Eep Francken, Chris van der Merwe en Olf Praamstra (foto: Jean Oosthuizen)

Die lofrede is gelewer deur Chris van der Merwe, wat die boek se bydrae tot die herontdekking van ’n vergete literêre tradisie beklemtoon het. Beide outeurs het daarna saam ’n praatjie gelewer waarin hulle die geskiedenis van Nederlands in Suid-Afrika en die boek se betekenis bespreek het.

Die boek, wat poësie, toneel en prosa in Suid-Afrikaanse Nederlands van 1652 tot die 21ste eeu dek, word geprys vir sy noukeurige navorsing en die manier waarop dit ’n verwaarlooste faset van die Nederlandse literêre erfenis na vore bring. Die boek se vrystelling in September 2023 by die Zuid-Afrikahuis in Amsterdam, met ’n gesprek tussen die outeurs en Adriaan van Dis, het reeds die belangrikheid daarvan in akademiese en literêre kringe onderstreep.

Dit is algemene kennis dat amptenare tydens die VOC-tydperk (17de en 18de eeu) in die Kaapkolonie joernale en verslae in Nederlands opgestel het. Minder bekend is die bestaan van ’n unieke Suid-Afrikaanse Nederlandse literatuur: werke van poësie, toneel en verhalende prosa deur Suid-Afrikaners in Nederlands geskryf.

Hierdie literatuur is deur Nederlandse literatuurgeskiedskrywing grootliks geïgnoreer, deels omdat Afrikaans en die amptelike VOC-dokumente die aandag oorheers het.

Geen land voor dromen bied ’n omvattende oorsig van hierdie tradisie, vanaf die stigting van die Kaapkolonie in 1652 tot in die moderne era.

Die titel weerspieël die uitdagings van ’n kulturele landskap waar Nederlands moes meeding teen Afrikaans, Engels en inheemse tale. Die boek verdeel die geskiedenis van Nederlands in Suid-Afrika in vyf tydperke:

• 1652–1795: Nederlands ontwikkel van ’n immigrantetaal tot ’n inheemse taal onder VOC-beheer.
• 1795–1875: Nederlands kwyn met die opkoms van Engels onder Britse bewind.
• 1875–1902: Nederlands bestaan naas Engels, maar word bedreig deur die opkomende Afrikaans.
• 1902–1925: Nederlands verdwyn as inheemse taal weens Afrikaans se oorheersing.
• 1925 en daarna: Nederlands word weer ’n immigrantetaal, gedra deur kulturele inisiatiewe soos SASNEV en die Nederlandse Skool Kaapstad.

Hierdie tydperke illustreer volgens die outeurs hoe Nederlands se rol verskuif het van ’n dominante geskrewe taal tot ’n marginale, maar steeds betekenisvolle, literêre medium. Die VOC het geen drukperse in die Kaap toegelaat nie, wat die vroeë ontwikkeling van gedrukte literatuur beperk het.

Die eerste drukperse, in die vroeë 19de eeu deur die Britte ingebring, het Nederlands se voortgesette gebruik moontlik gemaak, soos gesien in vroeë publikasies soos die Kaapsche Stads Courant.

Een van die outeurs, Eep Francken, ’n gasnavorser aan die LUCAS-instituut van die Universiteit Leiden en buitengewone professor aan die Noordwes-Universiteit in Suid-Afrika, is bekend vir sy navorsing oor koloniale literatuur en die kulturele bande tussen Nederland en sy voormalige kolonies.

Sy werk fokus op hoe literêre tekste historiese en sosiale konteks weerspieël, en sy ontleding van vroeë Nederlandse skrywes in die Kaap vorm die ruggraat van Geen land voor dromen.

Sy medeskrywer, Olf Praamstra, emeritus hoogleraar in Nederlandse koloniale en postkoloniale literatuur aan Leiden, spesialiseer in die verhouding tussen Nederlandse en Suid-Afrikaanse letterkunde. Sy aandag aan besonderhede en vermoë om verwaarlooste tradisies te herontdek, bring ’n vars perspektief op skrywers wie se werk voorheen oor die hoof gesien is.

Saam kombineer Francken en Praamstra historiese diepte en literêre insig om ’n ryk portret van hierdie tradisie te skilder.

Hul samewerking strek verder as Geen land voor dromen. In 2008 het hulle Heerengracht Zuid-Afrika gepubliseer, ’n bloemlesing van Suid-Afrikaanse Nederlandse literatuur, en artikels geskryf oor die transformasie van Nederlands na Afrikaans, wat die grondslag gelê het vir hul latere werk. Hulle beklemtoon dat Suid-Afrikaanse Nederlandse literatuur ’n “vierde kwartier” van Nederlandse koloniale literatuur is, langs dié van die Oos-Indië, Antille en Suriname, wat tradisioneel meer aandag gekry het.

Beide skrywers het  Saterdag tydens hulle praatjie hoogtepunte van hul boek uitgelig en van die figure daarin aan die gehoor bekendgestel.

Een van die figure wat in die boek uitgelig word, is Clarissa Jacobi (1920–1998), ’n Joodse skrywer wat in Amsterdam gebore is. Sy het die Duitse besetting van Nederland en die Jodevervolging tydens die Holocaust meegemaak, ’n ervaring wat haar literêre werk diep beïnvloed het.

In 1947 het sy saam met Leon Friedman na Kaapstad geëmigreer, waar sy drie kinders gehad het. Sy het in Nederlands geskryf, en haar boek De Bus (1962) spreek die ongeregtighede van apartheid aan. Ondanks haar teenkanting teen apartheid, het sy as wit vrou ’n gemaklike lewe gelei, wat die komplekse posisie van Joodse Suid-Afrikaners onderstreep, bevoorreg as wit, maar dikwels worstelend met morele dilemmas weens hul geskiedenis van vervolging.

Wanneer mens dieper delf en wyer lees, bied Jacobi se poësie, soos gepubliseer in Tydskrif vir Letterkunde (1986), ’n bykomende intieme blik op haar ervarings. In “Oorlog 1940–1945” beskryf sy haar pleegmoeder, ’n onverskrokke vrou wat Jode, vlieëniers en Nederlandse offisiere op haar afgeleë boerdery weggesteek het. Die pleegmoeder se geloof, gesimboliseer deur Bybellees en kerkgang, word voorgestel as haar bron van krag, met die kragtige beeld van haar as ’n “Nederlands eigen vrijheidsstandbeeld” in ’n wiebelende boot. In “Dejeuner sur l’herbe” skilder Jacobi ’n pastorale toneel waar sy kos bring na haar pleegvader en werkers in die hooilanderye, omraam deur gebede en ’n tydelike ontsnapping uit die oorlog se gevare. Hierdie gedigte verbind haar Joodse identiteit en Europese trauma met haar latere lewe in Suid-Afrika, en hul eenvoudige, godsdienstige toon weerspieël die invloed van haar pleegouers.

Jacobi se werk is veral belangrik omdat dit die kruising van Europese en Suid-Afrikaanse ervarings verken. Haar gebruik van Nederlands, eerder as Afrikaans, beklemtoon haar verbintenis met haar Nederlandse wortels, terwyl haar temas van onreg en menslike veerkragtigheid universeel is. Haar bydrae tot die Suid-Afrikaanse Nederlandse literatuur, hoewel nie wyd bekend nie, illustreer die diversiteit en diepte van hierdie tradisie, soos Francken en Praamstra in hul boek uitlig.

Die Kaapsche Stads Courant, wat ook in die boek genoem word, was ’n vroeë geskrewe Nederlandse stem in Suid-Afrika. Die Kaapsche Stads Courant en Afrikaansche Berigter, gestig op 16 Augustus 1800 onder Britse bewind, was Suid-Afrika se eerste koerant en ’n belangrike voorbeeld van Nederlands se vroeë teenwoordigheid.

Dit was oorspronklik tweetalig (Nederlands en Engels) en het amptelike proklamasies, markberigte, geboortes, sterfgevalle en advertensies gepubliseer, en as die primêre kommunikasiemiddel in die Kaap gedien. Tydens die Bataafse Republiek (1803–1806) was die koerant eentalig Nederlands en het dit die naam Kaapsche Courant aangeneem. Teen 1826, onder die angliseringsbeleid van lord Charles Somerset, het dit hoofsaaklik Engels geword as The Cape of Good Hope Government Gazette.

Die koerant se geskiedenis weerspieël die spanning tussen Nederlandse en Engelse kulturele invloede in die Kaap. Nederlands was aanvanklik die dominante geskrewe taal onder setlaars, maar met die Britse oorname en die opkoms van Afrikaans het Nederlands se rol geleidelik afgeneem.

Die koerant het nietemin die grondslag gelê vir Suid-Afrikaanse joernalistiek en getoon hoe Nederlands as ’n literêre en administratiewe taal gefunksioneer het, selfs in ’n tyd van oorgang. In Geen land voor dromen word opgemerk dat sulke publikasies die vroeë ontwikkeling van ’n Nederlandse literêre kultuur in Suid-Afrika ondersteun het, wat later in poësie en prosa voortgesit is.

Die Nederlandse kultuurboikot teen Suid-Afrika tydens apartheid (wat van 1948 tot 1994 die Suid-Afrikaanse regeringsbeleid was) het kulturele uitruilings beperk, wat Nederlands se teenwoordigheid in Suid-Afrika verswak het. Afrikaans, wat in 1925 amptelik as ’n afsonderlike taal erken is deur die Official Languages of the Union Act No. 8 of 1925, het Nederlands grootliks verdring as die primêre taal van die Afrikanergemeenskap.

Die Suid-Afrikaanse Grondwet van 1983 het Nederlands heeltemal uit sy taalverwysings verwyder, met slegs Afrikaans en Engels as amptelike tale, maar dit was ’n voortsetting van Afrikaans se reeds gevestigde status. Die boikot het ook akademiese navorsing oor Nederlandse letterkunde, soos dié in Geen land voor dromen, bemoeilik, maar inisiatiewe soos die Van Ewijck Stigting het Nederlands lewend gehou.

Geen land voor dromen vier volgens resensente ’n vergete erfenis en nooi lesers om die Nederlandse invloed in Suid-Afrika te herwaardeer. Dit is beskikbaar by Protea Boekhuis en word as ’n “monumentale uitgave” beskryf. Die toekenning die afgelope Saterdag, 26 April 2025, beklemtoon die belangrikheid in die herstel van kultuurbande tussen Suid-Afrika en Nederland.

Die kultuurboikot gedurende die apartheidsjare het die toeganklikheid van Nederlandse literatuur, teater en ander kultuurprodukte in Suid-Afrika verminder, wat die kultuurbande met Nederland verswak het. Dit het bygedra tot ’n groter fokus op Afrikaans, wat teen die 20ste eeu Nederlands as die primêre taal van die Afrikanergemeenskap heeltemal verdring het.

Die boikot het egter nie alle kultuurbande tussen Suid-Afrika en Nederland verbreek nie. Organisasies soos die Zuid-Afrikahuis in Amsterdam het voortgegaan om Nederlands-Suid-Afrikaanse verhoudings te bevorder. Dit het wel spanning veroorsaak met Afrikanernasionaliste, wat Nederlands as minder relevant beskou het teenoor Afrikaans as ’n simbool van nasionale identiteit. Tog het privaat inisiatiewe, soos die Van Ewijck Stigting, SASNEV en die Nederlandse Skool Kaapstad, Nederlands lewend gehou.

Die 2025-toekenning vir Geen land voor dromen is ’n bewys van hierdie volgehoue pogings om die Nederlandse erfenis te bewaar. Die boikot se antiapartheidsmotiewe sou met skrywers soos Jacobi, wat teen apartheid was, geresoneer het, maar haar keuse om in Nederlands te skryf, getuig van ’n persoonlike verbintenis met haar Europese wortels. Praamstra sê die gevolg is dat haar werk beide in Nederland en Suid-Afrika betreklik onbekend is. Suid-Afrikaners het nie meer Nederlands gelees nie, en in Nederland was daar min belangstelling in haar Suid-Afrikaanse verbintenis.

Francken en Praamstra merk op dat die boikot ’n “paradoks” geskep het: Terwyl dit Nederlands se invloed verminder het, het dit ook die aandag gevestig op Suid-Afrika se kulturele diversiteit, wat hul navorsing geïnspireer het.

Die Kaapkolonie, in 1652 deur Jan van Riebeeck onder VOC-beheer gestig, was die bakermat van Nederlandse invloed in Suid-Afrika. Nederlands was die amptelike taal van administrasie, godsdiens en onderwys, en dit het die grondslag vir die latere ontwikkeling van Afrikaans gelê. Die kolonie se kultuurlandskap was kompleks, met interaksies tussen Nederlandse setlaars, inheemse Khoi- en San-gemeenskappe, en verslaafde bevolkings uit Asië en Afrika. Hierdie diverse invloede het die vroeë Suid-Afrikaanse Nederlandse literatuur gevorm, wat dikwels godsdienstige en praktiese temas weerspieël het, soos dagboeke, reisverslae, en vroeë poësie.

Met die Britse tydelike oorname in 1795, en permanent in 1814, het Engels geleidelik Nederlands begin verdring. In die 19de eeu het ook die opkoms van Afrikaans plaasgevind, aanvanklik as ’n spreektaal onder gemengde gemeenskappe, en later as ’n literêre taal gestandaardiseer. Hierdie oorgang het Nederlands gemarginaliseer, maar nie uitgewis nie.

Skrywers soos Jacobi, wat in die 20ste eeu in Nederlands geskryf het, verteenwoordig ’n voortsetting van hierdie tradisie, selfs in ’n tyd toe Afrikaans oorheers het.

Geen land voor dromen is meer as ’n literêre geskiedenis; dit is ’n viering van ’n vergete kultuurerfenis en ’n oproep om die Nederlandse invloed in Suid-Afrika te herwaardeer. Deur die werk van skrywers soos Clarissa Jacobi, die vroeë Nederlandse pers, en die volgehoue pogings van organisasies soos die Van Ewijck Stigting, bring Francken en Praamstra ’n ryk tradisie na vore.

Die toekenning van die Van Ewijck Stigting onderstreep hulle boek se belangrikheid in die bevordering van kultuurbande tussen Nederland en Suid-Afrika.

Lees ook:

Geen land voor dromen blaast het stof van Zuid-Afrikaanse Nederlandse literatuur