.........
"Taal is net zo rijk en arm, beperkt en wijd, open en bevooroordeeld als de mensen die haar gebruiken." – Kübra Gümüşay
.........
Anders dan de titel suggereert, is Spreken en zijn van Kübra Gümüşay geen boek over taal, maar over macht.
De Turks-Duitse schrijfster en activiste Kübra Gümüşay (1988) zet zich onder meer via sociale media, blogs en lezingen in voor sociale rechtvaardigheid en inclusiviteit. In Duitsland maakte ze tot voor kort regelmatig haar opwachting in talkshows op televisie. Haar eerste boek, Spreken en zijn (oorspronkelijk verschenen als Sprechen und Sein, en ook in het Engels vertaald als Speaking and Being), is inmiddels een bestseller. In dit zorgvuldig opgebouwd essay laat Gümüsay, zoals de ondertitel luidt, zien “hoe taal ons beperkt en bevrijd”.
“Een taal waarin wij niet zijn voorzien”
Gümüşay begint haar boek rustig en haast poëtisch, met prachtige voorbeelden over het fenomeen dat we iets pas bewust kunnen waarnemen als we er een woord voor hebben. Zo hoorde Gümüsay tijdens een vakantie in Turkije voor het eerst het woord “yakamoz”, dat verwijst naar de weerspiegeling van de maan op het water. Pas toen ze had geleerd dat hier een woord voor bestond, begon het schijnsel haar op te vallen; de taal had haar waarneming veranderd. Taal, constateert ze, kan onze waarneming zowel verruimen als beperken. Als taal onze waarneming, en daarmee ook ons denken, bepaalt, is het belangrijk dat we de werking ervan kritisch onderzoeken.
Gümüşay, een kind van Turkse immigranten, is in 1988 in Hamburg geboren. Thuis werd er Turks gesproken en op school Duits. Ze studeerde politicologie in Hamburg en aan de SOAS in Londen, en woont sinds 2012 met haar gezin in het Britse Oxford. Inmiddels is het Engels haar derde taal. Volgens Gümüşay is het alsof ze in elke taal een andere persoonlijkheid aanneemt. En hoewel ze zich uiteindelijk het meest thuis voelt in het Duits, heeft ze alle drie de talen nodig om volledig mens te kunnen zijn.
Kübra Gümüşay / Foto: Heinrich-Böll-Stiftung from Berlin, Deutschland, CC BY-SA 2.0, via Wikimedia Commons
Meertaligheid is verrijkend, vindt Gümüşay. Tegelijk werd ze zich als kind uit een migrantengezin al vroeg bewust van de barrières die in de samenleving door de dominante taal worden opgeworpen. “Wij, de vreemdelingen, groeien op in een taal waarin wij als sprekenden niet voorzien zijn.”
De gelabelden ter verantwoording geroepen
De barrières die taal (of liever, met een meer academische term, “discours”) opwerpt, illustreert Gümüşay met aansprekende voorbeelden uit haar eigen ervaring en die van anderen.
In het “Museum van de Taal” wonen, volgens Gümüşay, “ongelabelden” en “gelabelden”. De “ongelabelden” zijn de insiders. Zij bepalen de norm: autochtoon, mannelijk, hoogopgeleid en welvarend. De “gelabelden” zijn de buitenstaanders, de nieuwkomers, de vreemdelingen.
In de huidige samenleving mogen de “ongelabelden” iedereen die afwijkt, schaamteloos ondervragen. Hoewel ze in Duitsland geboren is, wordt Gümüşay vaak gevraagd waar ze “eigenlijk” vandaan komt. Waarom draagt ze een hoofddoek? En is het niet zo dat alle vrouwen in de islam worden onderdrukt?
Gümüşay stelt de vraag wat “ongelabelden” het idee geeft dat zij andere mensen zo genadeloos mogen ondervragen. Waarop is deze maatschappelijke verwachting, dit “hebberige” gebaseerd?
Kübra Gümüşay / Foto: Heinrich-Böll-Stiftung from Berlin, Deutschland, CC BY-SA 2.0, via Wikimedia Commons
Het is haar ook duidelijk dat iemand die haar deze vragen stelt, niet wezenlijk in haar als mens is geïnteresseerd. Ze wordt gereduceerd tot een “representant” van een zekere groep: “dé moslimvrouw”. Gümüşay: “Dat is wat er in onze samenleving met mensen gebeurt die als ‘vreemd’ worden bestempeld. Die van hun individualiteit worden beroofd. Van hun eigenheid. Van hun gezichten. Hun menselijkheid. Dat is wat er gebeurt als zij eerst en vooral collectieve namen krijgen: buitenlander, jood, moslim, 'homo'.”
Net als veel lotgenoten heeft Gümüşay jarenlang gedacht dat het haar morele plicht was om zulke vragen te beantwoorden, nederig, geduldig en welwillend glimlachend. Vooral na “9/11” doen migranten, die al dan niet hun land van herkomst zijn ontvlucht, hun best om overal verantwoording voor af te leggen: de wereldpolitiek, migratiedebatten en de islam. “Niet omdat ze dat zelf willen”, stelt Gümüşay vast. “En ik kan zien hoe ze tot mensen worden gemaakt die ze niet willen zijn.”
Intellectuele poetsvrouw
Een onderwerp waar Gümüşay vaak vragen over krijgt, is haar religieuze overtuiging. Ze vindt moeilijk om op die vragen een zinvol antwoord te geven. Ten eerste beleeft ze haar geloof in haar moedertaal, het Turks, en niet in de taal van de vragenstellers, het Duits. Ten tweede laten begrippen uit een religieus discours zich niet zomaar overzetten naar een seculier discours.
Inmiddels is Gümüşay al die zogenaamd goedbedoelde nieuwsgierigheid “zat”. “Ik wil niet spreken omdat anderen me daartoe oproepen…” Ze eist het recht op van iets wat voor “gelabelden” een privilege lijkt te zijn geworden: individualiteit, complexiteit, ambiguïteit, zelfs de vrijheid om hardop na te denken en fouten te maken. “Ze horen bij de mens, zonder kan een mens niet bestaan. En toch worden ze niet toegestaan aan mensen die afwijken van de norm.”
Sinds “9/11” is het publieke debat in de westerse wereld steeds verder gepolariseerd en verhard. De opkomst van sociale media heeft in deze ontwikkeling een belangrijke rol gespeeld. Het optreden van Donald Trump in de VS, de rechts-populistische AfD-partij in Duitsland en ook de niet door Gümüşay genoemde Nederlandse rechts-populistische politici Geert Wilders, Thierry Baudet en Gideon van Meijeren in Nederland, zijn exponenten van deze tendens.
Kübra Gümüşay / Foto: re:publica from Germany, CC BY 2.0, via Wikimedia Commons
Haar vele media-optredens hebben Gümüşay het gevoel gegeven een “intellectuele poetsvrouw” te zijn. Ze wordt telkens weer gevraagd om namens een of ander collectief te spreken en een standpunt te verwoorden dat eigenlijk het standpunt van de redacties zelf zou moeten zijn. Gümüşay: “Outsourcing van deze journalistieke kerntaak leidt ertoe dat misantropie, racisme, seksisme et cetera tot meningen of standpunten worden verheven – en wat wij zeggen is dan niet meer dan een tegengestelde mening of tegengesteld standpunt.” Onze perceptie van wat normaal en aanvaardbaar is, is opgeschoven, constateert Gümüşay. Tot dusver waren het vooral de “gelabelden” die dit moesten ervaren. Maar een gebeurtenis als de bestorming van het Capitool in Washington op 6 januari 2021, waar door Gümüşay overigens niet naar verwezen wordt, laat zien dat de uitholling van de democratie uiteindelijk iedereen raakt.
Gümüşay weigert nog langer te reageren. Alleen als mensen ophouden het spel mee te spelen, kan voorkomen worden dat provocateurs de maatschappelijke agenda bepalen en de thema’s waar het werkelijk over zou moeten gaan, zoals de klimaatproblematiek, uit beeld verdwijnen.
Nieuwe gespreksruimtes
Gümüşay pleit dus voor een nieuwe taal en nieuwe gespreksruimtes, waarin de “gelabelden” van voorheen niet langer vragen hoeven te beantwoorden, maar gewoon op een gelijkwaardige manier, in al hun nuances en bedachtzaamheid, kunnen bestaan.
Spreken en zijn is een inspirerend boek. Wat Kübra Gümüşay te zeggen heeft, is niet helemaal nieuw. Ze schrijft vanuit het perspectief van een jonge moslima uit Duitsland. Soortgelijke observaties kennen we in het Nederlandse taalgebied bijvoorbeeld ook van Surinaams-Nederlandse auteurs als Philomena Essed (Alledaagse racisme, 1984) en Gloria Wekker (Witte onschuld, 2017), of uit Hallo witte mensen! (2017) van Anousha Nzume, een Nederlandse actrice met joods-Russische en Kameroense roots. Er vallen allerlei vergelijkingen te trekken met posities van minderheidsgroepen elders in de wereld, ook in Zuid-Afrika. Maar over het algemeen is Gümüşay goed op de hoogte en slaagt ze erin op een soepele wijze haar persoonlijke ervaringen te verbinden met recente wetenschappelijke inzichten. Ze weidt het minst uit over de vraag hoe die nieuwe taal en die nieuwe gespreksruimtes eruit zouden moeten zien, en waar ze te vinden zijn. Daarmee laat ze de lezer achter met een opdracht om deze zelf mee te helpen ontwikkelen.
- Spreken en zijn. Hoe taal ons beperkt en bevrijdt door Kübra Gümüş Amsterdam: Atlas Contact, 2022. ISBN 9789045047638. Paperback, 240 pagina’s, € 22,99.
Lees ook:
Buro: IG