Met haar nieuwe roman De val van Thomas G. bewijst Nelleke Noordervliet dat ze nog steeds een van de belangrijkste schrijvers is in de hedendaagse Nederlandse literatuur.

Begin september verscheen De val van Thomas G., de elfde roman van Nelleke Noordervliet (74). In ruim dertig jaar heeft Noordervliet een indrukwekkend oeuvre opgebouwd van romans, novellen en verhalen, essays en columns. Toen Noordervliet in 2018 voor dit oeuvre onderscheiden werd met de Constantijn Huygensprijs roemde de jury haar historische verbeelding, maatschappelijke betrokkenheid en gevoel van verantwoordelijkheid. “Het is vooral affiniteit met morele vraagstukken die de auteur vaak naar het verleden heeft gevoerd […]. Ook in haar eigentijdse romans gaat het om morele thema’s en om de last van het verleden in het heden […]”, aldus het juryrapport.

De affaire-Thomas G.

Zo samengevat is De val van Thomas G. een echte Noordervliet. De Thomas G. uit de titel is Thomas Geel, een gerenommeerde uitgever die tegen het einde van zijn loopbaan in opspraak komt door de publicatie van Hedendaags fanatisme, een extreemrechts getint schotschrift van een onbekende historicus: Rudolf Merkelbach. Vooral op sociale media wordt Thomas genadeloos veroordeeld. Niemand begrijpt waarom hij het boek heeft willen uitgeven; er wordt zelfs gedacht dat Merkelbach een pseudoniem van Thomas zélf is. Een paar maanden later komt Thomas onder mysterieuze omstandigheden om het leven kwam. Was zijn dood een ongeluk, of was het zelfmoord?

In het boek komen verschillende vertellers aan het woord: Thomas’ weduwe Isa, zijn dochter Leonie, Anne, de vrouw die na Thomas’ ondergang de leiding van de uitgeverij heeft overgenomen, en Joris, een jonge journalist die een artikel over “de affaire-Thomas G.” wil schrijven. Alle vier vragen zich af hoe het zó heeft kunnen misgaan, en proberen in het reine te komen met hun gevoelens jegens Thomas. Het antwoord op de eerste vraag komt in de vorm van een brief van Thomas aan Isa waarin hij zijn levensverhaal vertelt, een voorgeschiedenis die zijn loyaliteit aan Merkelbach verklaart. 

Cultuuromslag

Zoals we van Noordervliet kunnen verwachten, snijdt de schrijfster in deze roman een reeks actuele thema’s aan, zoals de opkomst van het populisme, racisme en de verharding van het publieke debat – vooral onder invloed van sociale media. Maar belangrijker is dat Noordervliet een brede cultuuromslag signaleert. Zo laat ze Isa, het personage dat het meest de stem van Noordervliet zelf lijkt te vertegenwoordigen, denken:

“Het ligt in de rede dat generaties elkaar afwisselen. Zoals wij onze strijdpunten en preferenties kozen, zo kiest de volgende generatie die van hen. In menig opzicht gaan ze trouwens over dezelfde onderwerpen: feminisme, seksuele geaardheid, racisme, discriminatie, milieu, armoede. Daarvoor hebben wij de basis gelegd in de jaren zestig en zeventig, maar zij formuleren de idealen agressief en in separate groepen, zonder humor, zonder zelfspot. Ironie mag niet meer. De wereld is vol vijanden. Voor ons was de wereld vol potentiële vrienden. Noem dat naïef, noem dat strategisch, het was in ieder geval positief. Nu komt me niets anders tegemoet dan haat, rancune, uitsluiting, woede. Zoals wij onze fouten maakten, zo maken zij de hunne. Elk prachtig idee heeft op zolder het portret van Dorian Gray hangen: zijn weerzinwekkende tegendeel.”

De eens zo succesvolle uitgever Thomas Geel is aan deze cultuuromslag ten prooi gevallen. Een van de redenen waarom hij het geschrift van Merkelbach wilde uitgeven, was zijn principiële standpunt ten aanzien van vrijheid van meningsuiting: elk standpunt, hoe controversieel ook, mag gehoord worden, mits het binnen de grenzen van de wet blijft. Maar Thomas had buiten de hedendaagse “cancel culture” gerekend en buiten de vernietigende kracht van de sociale media, die niet oordelen, maar veroordelen. “Ik realiseer me nu dat het boven mijn macht ging”, schrijft Thomas van over het graf aan Isa. “Ik maakte krachten los die ik niet beheerste. Anderen zou ik voor het gevaar gewaarschuwd hebben. Mijzelf niet. Ik stond op een brug en het water trok. Het zong.” 

Humanistisch ideaal 

De val van Thomas G. speelt zich gedeeltelijk af in Amsterdam, de stad waar de meeste Nederlandse uitgeverijen gevestigd zijn. Noordervliet spreekt in de roman haar zorg uit over de ontlezing, die desastreuze gevolgen heeft voor het uitgeversbedrijf en die dringend om een nieuwe aanpak vraagt. De teloorgang van de leescultuur draagt bij aan het verdwijnen van de nuance in het openbare debat.

De andere hoofdstukken zijn gesitueerd in Ierland. Isa heeft zich teruggetrokken in een vakantiehuisje aan de Ierse westkust, waar ze niet alleen Thomas’ dood probeert te verwerken, maar ook de onthullingen in zijn laatste brief. Heeft ze de man met wie ze jarenlang getrouwd was, ooit werkelijk gekend? En moet ze, als de mysterieuze Merkelbach uiteindelijk uit de anonimiteit treedt, Thomas’ nagedachtenis in bescherming nemen?

Het boek eindigt met een Ierse parabel, verteld door Isa’s buurvrouw Sally, waarin een verlicht volk dat het land tot bloei heeft gebracht, aangevallen wordt door “een sterk en boosaardig mensengeslacht”. De Thuatha Dé Danann besluiten geen tegenstand te bieden, maar zich terug te trekken in de onderwereld, waar de tijd geen vat op hen heeft. “Hun kennis en kunst, hun zuiverheid en goedheid houden ze beschikbaar voor wie ernaar verlangt. Er is een bron. Het is mogelijk.”

Met deze parabel poneert Noordervliet nogmaals het humanistische ideaal dat we zo goed van haar kennen. Misschien is haar positie, net als die van Thomas en Isa, uit de mode geraakt; maar de waarde daarvan is er niet minder om geworden; die blijft fier en compromisloos overeind. 

Uiteindelijk overwint de nuance

In haar laudatio bij de uitreiking van de Constantijn Huygensprijs in januari 2019, zei critica Elsbeth Etty dat Noordervliet de indruk wekte “zich meer thuis te voelen in het verleden dan in het hier en nu”. Deze observatie lijkt ook op te gaan voor De val van Thomas G. Ondanks – of misschien wel dóór – de actuele en relevante boodschap lijkt de roman technisch niet helemaal geslaagd. De vier vertellers (en later komt de stem van Thomas daar nog bij) hebben elk hun eigen stijl. Het is de stem van Isa die je direct het verhaal binnen trekt. Maar de andere vertellers komen als personage minder sympathiek over, en daardoor verlies je als lezer belangstelling voor wat ze te zeggen hebben. De brief van Thomas komt tegen het einde van het verhaal als een volslagen verrassing. Dankzij deze deus ex machina blijft er weinig te raden meer over; alle losse eindjes worden nadrukkelijk afgehecht. En Thomas’ levensverhaal heeft een hoog Alleen op de wereld-gehalte; dat had iets soberder gemogen.

Een ander bezwaar is dat er binnen een bestek van nog geen 300 bladzijden wel erg veel grote thema’s in stelling gebracht worden. Daardoor lijkt de roman soms op een aaneenschakeling van Noordervliets columns in Trouw en het radioprogramma O.V.T.; dan is de roman geen literatuur meer, maar een onverhuld cultuurkritisch betoog. Maar die slotscène waar Sally Isa als verkapte levensles het verhaal van de Thuatha Dé Danann vertelt, is schitterend. Daar hervindt de schrijfster net op tijd de balans en overtuigt ze de lezer opnieuw dat ze nog altijd een van de meest belangwekkende auteurs is van de hedendaagse Nederlandse literatuur.

......

Nelleke Noordervliet, De val van Thomas G. Amsterdam: Atlas Contact, 2020.
ISBN: 978902549703. 288 blz., prijs: € 22,99, e-boek € 12,99.

......

Lees ook:

Nelleke Noordervliet: ''Fictie belichaamt de gevaarlijke vrijheid van de verbeelding''