Nieuw Mandela-monument in Zuidoost: zónder Madiba, maar met des te meer méns

  • 0

Het monument vóór de onthulling

Het waren gedenkwaardige woorden die de Amsterdamse burgemeester Femke Halsema na de onthulling van “zijn” Nelson Mandela-monument tot de Zuid-Afrikaanse kunstenaar Mohau Modisakeng richtte. “Met dit monument heeft u ons de geest van Nelson Mandela gegeven”, zei Halsema. “Maar tegelijkertijd steekt u de lokale bevolking van Amsterdam-Zuidoost hiermee een hart onder de riem.”

...
Wat meteen opvalt, is dat het monument – anders dan bijvoorbeeld de standbeelden voor het Uniegebouw in Pretoria of op Naval Hill in Bloemfontein – géén beeld is van Nelson Mandela zelf.
...

Het was een prachtige, zonnige middag. Op zondag 5 september is in het Nelson Mandelapark in Amsterdam-Zuidoost het Nelson Mandela-monument van de Zuid-Afrikaanse beeldend kunstenaar Mohau Modisakeng onthuld. “Zuidoost”, ook wel de Bijlmer genaamd, is waarschijnlijk het meest multiculturele deel van Amsterdam. De wijk kent meer dan 170 verschillende nationaliteiten.

In de jaren tachtig van de vorige eeuw riep de toenmalige burgemeester, Ed van Thijn, Amsterdam uit als “anti-apartheidshoofdstad” van Nederland. Daarom werd Amsterdam de eerste buitenlandse stad die Nelson Mandela vier maanden na zijn vrijlating zou bezoeken. Na Mandela’s overlijden op 5 december 2013 werd het Bijlmerpark, dat vooral bekend is als locatie van het jaarlijkse Kwakoe Zomerfestival, omgedoopt tot Nelson Mandelapark. In 2015 werd hier de eerste nationale Nelson Mandeladag gevierd. En ruim vier jaar geleden werden de eerste stappen gezet voor de oprichting van een monument voor Nelson Mandela in “zijn” park.

Geen standbeeld, maar een gedenkteken

Wat meteen opvalt, is dat het monument – anders dan bijvoorbeeld de standbeelden voor het Uniegebouw in Pretoria of op Naval Hill in Bloemfontein – géén beeld is van Nelson Mandela zelf. Aan de totstandkoming is een heel proces van consultatie en participatie voorafgegaan. De inwoners van Zuidoost konden meepraten over hoe het beeld eruit zou komen te zien. Het CBK Zuidoost (Centrum Beeldende Kunst Zuidoost) was namens Stadsdeel Zuidoost (de formele opdrachtgever namens de gemeente Amsterdam) de drijvende kracht achter het project. Naast verschillende Nederlandse fondsen heeft ook PROSUS, een aan de Amsterdamse beurs genoteerde afsplitsing van het Zuid-Afrikaanse mediabedrijf Naspers, geholpen met de financiering.

Moderator Noraly Beyer in gesprek met de kunstenaar, Mohau Madikaseng

Een speciale commissie onder leiding van voormalig nieuwslezeres Noraly Beyer, die zelf in Zuidoost woont, bestudeerde foto’s van alle bestaande Mandelabeelden en concludeerde niet alleen dat sommige behoorlijk slecht gelukt waren, maar ook dat het geen zin had om daar nóg een standbeeld aan toe te voegen.

Het monument, verklaarde Beyer in 2019 namens de commissie, moest “een eerbetoon aan de nalatenschap van Mandela” worden. “Een standbeeld laat een herkenbare man zien, maar een gedenkteken biedt meer mogelijkheden het verhaal te vertellen van zijn inspanningen en persoonlijke offers voor vrijheid en verzoening.”

Daarbij hoopte de commissie op een zekere mate van herkenbaarheid. “Niet dat we straks met vier elkaar diagonaal kruisende balken zitten”, aldus Beyer in 2019.

Ontmoetingen op straat

Bij de zoektocht naar het beste ontwerp gooide de commissie het net aanvankelijk wijd uit. Na een eerste ronde waaraan meer dan honderd kunstenaar meededen, werden vervolgens drie kunstenaars – twee uit Zuid-Afrika, één uit Nigeria – uitgenodigd om een schetsontwerp te maken. Uiteindelijk viel de keuze op het ontwerp van de Zuid-Afrikaanse kunstenaar Mohau Modisakeng.

Modisakeng (1986) groeide op in Soweto. In zijn foto’s, video’s en sculpturen combineert hij de geschiedenis met persoonlijke ervaringen. Zo verwerkte hij het mes waarmee zijn broer is vermoord, in een kunstwerk. In 2015 en 2017 nam hij deel aan de Biënnale van Venetië.

Het monument zou oorspronkelijk in 2020 op 18 juli, Mandela’s verjaardag, onthuld worden, maar door de coronacrisis moest dit moment worden uitgesteld. Gelukkig kon Mohau Modisakeng er nu wél persoonlijk bij zijn.

In een vraaggesprek met Noraly Beyer vertelde Modisakeng dat hij de focus had willen leggen op de inwoners van Amsterdam-Zuidoost. Nelson Mandela had immers zelf zijn leven opgeofferd en al die jaren in de gevangenis doorgebracht voor de bevolking van Zuid-Afrika.

Modisakeng refereerde ook aan het feit dat het in 1986, toen hij geboren werd, in Zuid-Afrika verboden was om een afbeelding van Mandela te reproduceren. Zijn vrouw Winnie deed er alles aan om de herinnering aan Mandela levend te houden. En hoewel de meeste mensen na al die jaren niet meer wisten hoe hij eruitzag, voelden velen zich nog steeds verbonden met hem. Dit gegeven sterkte Modisakeng in de gedachte dat je heel goed een beeld óver Mandela kunt maken zonder dat het Mandela direct uitbeeldt.

...
Nadat hij de opdracht had gekregen, ging hij in Amsterdam-Zuidoost de straat op om met mensen te praten. Daarbij ging het vaak over de vraag welk idee de naam “Nelson Mandela” bij mensen opriep.
...

Modisakeng heeft een bijzondere manier gevonden om in zijn beeld Mandela’s ubuntu-filosofie tot uitdrukking te brengen. Nadat hij de opdracht had gekregen, ging hij in Amsterdam-Zuidoost de straat op om met mensen te praten. Daarbij ging het vaak over de vraag welk idee de naam “Nelson Mandela” bij mensen opriep.

Beyer in gesprek met drie inwoners van Amsterdam-Zuidoost die hun gezicht geleend hebben aan het monument

In overleg met de commissie en andere betrokkenen selecteerde Modisakeng zeven mensen uit de gemeenschap. Daarbij was hij niet geïnteresseerd in beroemde Bijlmenaren. Zijn modellen moesten juist gewone mensen zijn, in wie iedereen zich zou kunnen herkennen. “Er gaat iets enorm krachtigs van uit als jij en iedereen uit je gemeenschap jou in zo’n beeld kunnen zien”, zegt de kunstenaar. “Het verankert je in een plaats en een geschiedenis.”

Het is geen bewuste keuze van Modisakeng geweest dat al zijn modellen mensen met een Afrikaanse of gemengde afkomst zijn; een wit gezicht ontbreekt. “Dit waren gewoon de mensen die we op straat tegenkwamen”, zegt hij. Hij heeft wel gezocht naar een zekere balans qua gender (vier mannen, drie vrouwen) en leeftijd (oud én jong).

“Wij, het volk”

Als Noraly Beyer haar verbazing uitspreekt over het feit dat de gezichten zo realistisch zijn weergegeven dat ze de modellen er moeiteloos in herkent, reageert Modisakeng tevreden. “Ik zou het fantastisch vinden als ik mijn tante uit Johannesburg zou herkennen in een beeld dat zoiets gewichtigs als het gedachtegoed van Nelson Mandela uitdraagt. Dan zou ik me ook betrokken voelen bij dat beeld en alles waar het voor staat.”

Plaatsspecifiek theater door Sites of Memory

Het beeld rust op een betonnen sokkel, waarin de zin “We are human through the humanity of others” gebeiteld staat, een vertaling van de Zoeloe-uitdrukking “Umuntu ngumuntu ngabantu” die de kern van de ubuntu-filosofie inhoudt.

Leerlingen van dansschool Lucia Marthas

Zelf noemt Modisakeng het beeld “Rona batho”: “Wij, het volk”.  Daarmee verwijst hij naar de openingswoorden van het Freedom Charter, waarin tijdens het Congress of the People (een bijeenkomst van allerlei antiapartheidsorganisaties) van 1955 een toekomstvisie voor Zuid-Afrika werd vastgelegd. In de jaren negentig zou het Freedom Charter de basis vormen voor de grondwet van post-apartheid Zuid-Afrika. “Het begint met ‘We the people’”, zegt Modisakeng. “Wat daarna komt, moeten de inwoners van Zuidoost zelf invullen.”

Op zijn omzwervingen door Zuidoost werd Modisakeng gegrepen door de activistische gezindheid die er onder de inwoners van het stadsdeel heerst. Op 10 juni 2020 vond er in het Nelson Mandelapark bijvoorbeeld een grote Black Lives Matter-demonstratie plaats. Modisakeng heeft met zijn monument een passend achterdoek willen creëren voor alle activiteiten die er in Zuidoost plaatsvinden en nog zullen plaatsvinden.

...
“Met verzoening als doel, maar strijdbaar als dat nodig is.”
...

Mandela de rebel

Toespraak door stadsdeelvoorzitter Tanja Jadnanansing

Tijdens de onthullingsceremonie kwamen er verschillende sprekers aan het woord, zoals stadsdeelvoorzitter Tanja Jadnanansing, oud-voetbalinternational, zakenman en filantroop Clarence Seedorf en mensenrechtenadvocaat Domenica Ghidei. Ook waren er diverse zang- en dansacts en een korte plaats-specifieke theatervoorstelling van Sites of Memory.

Overweging door mensenrechtenadvocaat Domenica Ghidei

Een paar woorden door Clarence Seedorf, oud-voetbalinternational en filantroop

Schrijfster Conny Braam, medeoprichter en jarenlang voorzitter van de Anti-Apartheidsbeweging Nederland, was gekomen om het beeld van een historische context te voorzien. Ze herinnerde eraan dat Mandela in zijn jonge jaren een overtuigde activist was die, nadat alle vreedzame pogingen om een einde aan de apartheid te maken op niets uitgelopen waren, bereid was geweest om over te gaan tot de gewapende strijd. Dat is een aspect van zijn leven dat zorgvuldig weggepoetst wordt met al die standbeelden van “tata” Madiba als verzoener, staatsman en vrolijk shuffelende opa. Het Amsterdamse beeld breekt met deze traditie die van Mandela een tandeloze oude man dreigt te maken.

Conny Braam, oud-voorzitter AABN, aan het woord

Vanuit haar eigen betrokkenheid bij Operatie Vula kon Braam ook bevestigen dat Nelson Mandela altijd het collectief op de eerste plaats zette. Operatie Vula was erop gericht om – in een tijd waarin internet en mobiele telefoons nog niet bestonden – een communicatiesysteem op te zetten tussen Nelson Mandela in de gevangenis en de ANC-leiders in ballingschap. In zijn allereerste boodschap liet Mandela weten dat de apartheidsregering probeerde hem los te weken van de partij, maar dat hij niet bereid was om zonder zijn oude strijdmakkers voort te gaan. En dat is een belangrijke les, concludeert Braam: “Natúúrlijk tel jij als persoon. Maar je organisatie, het collectief waarvan je deel uitmaakt, is vele malen belangrijker.”

In het monument van Mohau Modisakeng wordt dat idee van een collectief geïllustreerd door het feit dat de zeven gezichten samen een cirkel vormen. Wie goed kijkt, ziet dat de gezichten de contouren van de zeven werelddelen hebben, en het blauwgroene patina van het beeld symboliseert het water van de oceanen die de werelddelen met elkaar verbinden. De gouden binnenkant moet vooral ’s avonds in het park voor een spectaculair effect zorgen.

Slavernij, apartheid en hedendaags racisme

Toespraak door de burgemeester van Amsterdam, Femke Halsema

Burgemeester Femke Halsema begon haar toespraak met een loflied op Amsterdam als anti-apartheidsstad, met de inmiddels bekende anekdotes van haar voorganger Ed van Thijn. (Van Thijn zelf vertelde ze beter.) Daarna ging ze echter meteen over op een mínder fraai aspect van de gedeelde geschiedenis van Amsterdam en het land van Nelson Mandela, Zuid-Afrika. Dát moest óók genoemd worden.

Geanimeerd gesprek tussen burgemeester Femke Halsema, icoon van het Nederlandse verzet tegen de apartheid Conny Braam, ambassadeur Vusi Madonsela en Jaymion Hendricks

Halsema verwees namelijk naar het feit dat de gemeenteraad van Amsterdam op 1 juli van dit jaar excuses heeft aangeboden voor het slavernijverleden en voor de rol die de opeenvolgende stadsbesturen hierin hebben gespeeld. Zuid-Afrika was volgens Halsema een van de weinige plaatsen ter wereld waar zowel de Verenigde Oostindische Compagnie (VOC) en de Westindische Compagnie (WIC) actief waren. De Amsterdamse kamers van deze handelsmaatschappijen hadden nauwe banden met het stadsbestuur. “Het racisme dat ten grondslag lag aan de apartheid die Nelson Mandela bestreed”, aldus de burgemeester, “had zijn oorsprong in de slavenhandel waar de stad Amsterdam zo innig mee verbonden was.”

Een trotse ambassadeur Vusi Madonsela

Volgens Halsema was het einde van de apartheid, waarbij Nelson Mandela een cruciale rol heeft gespeeld, “een van de grootste gebeurtenissen in de strijd tegen het racisme na de afschaffing van de koloniale slavernij”. Helaas leven “racisme, uitsluiting en achterstelling als doorwerking van ons slavernijverleden” ook in Amsterdam nog steeds voort. “En dat is onverteerbaar”, vindt de burgemeester.

Toch is er volgens Halsema ook reden tot hoop. Want ze ziet in Amsterdam en zeker in Amsterdam-Zuidoost mensen die deze situatie willen veranderen. Daarom is ze blij dat Modisakeng, als bezoekend kunstenaar, zich heeft laten inspireren door de inwoners van Zuidoost. Ze ziet zijn Nelson Mandela-monument dan ook niet alleen als een eerbetoon, maar ook als een “opdracht” om de wijk, de stad en uiteindelijk ook de Nederlandse samenleving mooier en eerlijker te maken. “Soms in grote daden, maar vaak ook in kleine gebaren”, aldus de burgemeester. En met Nelson Mandela als inspiratiebron: “Met verzoening als doel, maar strijdbaar als dat nodig is.”

  • Foto’s: Elize Zorgman
  • 0
Verified by MonsterInsights
Top