Ze is pas 23. Haar debuutroman staat deze week op nummer 1 in de Bestseller 60. Maar na het verschijnen van Ik ga leven, half februari, durft de Turks-Nederlandse schrijfster Lale Gül niet meer alleen over straat.
Het is in veel opzichten een ongemakkelijk verhaal. Ik ga leven wordt gepresenteerd als fictie. De ik-verteller die in de roman aan het woord is, heet Büsra en geen Lale. En natuurlijk weten we niet of de situaties die Büsra beschrijft zich ook precies zo in het leven van Lale Gül afgespeeld hebben. Toch lijkt de scheidslijn tussen Gül en haar personage flinterdun. Voor in het boek staat niet voor niets: “Overeenkomsten met bestaande personen en gebeurtenissen zijn geen toeval, behalve als het gedoe oplevert.” En inderdaad, het “gedoe” bleef niet uit!
Dubbelleven
In Ik ga leven geeft Gül een onthutsend beeld van het leven van een jonge vrouw uit een conservatief islamitisch gezin uit Amsterdam-West. Net als die van Gül zijn Büsra’s ouders in de jaren negentig vanuit een dorpje op het Turkse platteland naar Nederland gekomen. Büsra’s vader werkt als postbode, haar moeder doet het huishouden. Ze spreken nauwelijks Nederlands en kijken alleen naar Turkse tv-zenders. In tegenstelling tot hun ouders voelen de 20-jarige Büsra en haar twee jaar jongere broer Halil zich wél thuis in de Nederlandse samenleving. Voor Halil levert dat geen problemen op; omdat hij een jongen is, komt hij overal mee weg. Maar omdat zíj een meisje is, zijn Büsra’s ouders voor haar veel strenger. Ze moet een hoofddoek dragen, ze mag geen uitdagende kleding aan, ze mag niet ’s avonds alleen over straat, geen foto’s van zichzelf op sociale media zetten, en seks voor het huwelijk is uit den boze.
Büsra leidt een dubbelleven. Ze doet allerlei dingen die haar ouders niet goed zouden vinden. Ze heeft stomende seks met haar vriendje uit Den Haag, een Nederlandse jongen met een vader die op de PVV stemt. Om voor de uitstapjes naar Den Haag te kunnen betalen, heeft ze naast haar werk bij Albert Heijn ook een baantje in een restaurant waar alcohol geschonken wordt. Dat ze dat allemaal kan doen, komt doordat Büsra strikt genomen niet bij haar ouders woont. Ze woont in bij haar grootmoeder, die bedlegerig is en verzorgd moet worden. Oma’s flat ligt echter tegenover die waar Büsra’s ouders met haar broer en zusje wonen. Ze wordt dan ook voortdurend gecontroleerd. Büsra kijkt constant over haar schouder, bang om betrapt te worden als ze iets doet wat niet mag. In de loop van het boek wordt het duidelijk dat haar positie onhoudbaar is. Ik ga leven is een coming-of-age-roman. Langzaam groeit Büsra toe naar het moment dat ze haar hoofddoek aflegt. Maar voor ze zover is, moet ze eerst een persoonlijk offer brengen.
Gül luidt noodklok over onderdrukking jonge moslima’s
Ik ga leven is met ruim 350 pagina’s een stevige pil. We kunnen Lale Gül, die net als Büsra in het dagelijks leven Nederlands studeert aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, voor ons zien, zoals ze urenlang op haar kamer bij Oma aan haar boek heeft zitten tikken. En haar inzet is hoog: voor in het boek staan vijf citaten van Multatuli. Die beginnen met het bekende “Ik wil gelezen worden” uit het slothoofdstuk van Max Havelaar. Drie andere hebben betrekking hebben op de onderdrukte positie van de vrouw. Veelzeggend is verder dat Büsra haar moeder de bijnaam “Droogstoppel” geeft en dat de imam “Wawelaar” wordt genoemd. Ook dit zijn verwijzingen naar Max Havelaar, de autobiografische roman waarmee Multatuli in de negentiende eeuw de uitbuiting van de inlandse bevolking van Nederlands-Indië aan de kaak stelde. Het lijkt erop dat Gül met haar roman op vergelijkbare wijze de onderdrukking van jonge Turkse vrouwen in Nederland heeft willen blootleggen.
Stomme ouders
Gül had met haar boek dus een doel voor ogen. Maar het lijkt wel alsof ze onvoldoende heeft nagedacht over de impact die het boek en de publiciteit eromheen op haar en haar familie zouden hebben. Eigenlijk doet ze, op dat kamertje bij Oma, een beetje denken aan een tienermeisje dat avond aan avond in haar dagboek schrijft hoe stóm haar ouders wel niet zijn. Gül is onbarmhartig in haar kritiek, vooral over haar moeder. Daarnaast put ze zich uit in grof taalgebruik. En alle stomende seks wordt ondergebracht in een lang hoofdstuk dat een centrale plek in het boek inneemt. Gül provoceert bewúst en haar provocatie is functioneel. Maar het is allemaal ook wel heel intens.
Voor bijna elke ouder moet zo’n boek bitter moeilijk zijn om te lezen (of om aan te horen, vertaald door een verontwaardigd familielid). In interviews heeft Gül verteld dat ze dacht dat haar ouders door de taalbarrière nooit te weten zouden komen wat er in haar boek stond. En als ze boos werden, kon ze altijd nog zeggen dat ze alles verzonnen had; daarom had ze haar hoofdpersonage een andere naam gegeven.
Maar Gül heeft slechts een halfhartige poging gedaan om de illusie te scheppen dat dit boek over iemand anders gaat. Direct na publicatie verscheen ze veelvuldig in de media om háár verhaal te vertellen. Het feit dat het boek op haar eigen leven gebaseerd was, gaf het iets saillants. Dat zal ongetwijfeld bijgedragen hebben aan het succes ervan.
Maatschappelijk debat
Maar al die media-aandacht had ook een keerzijde. Want niet alleen Güls familie had reden zich gekwetst te voelen. In Ik ga leven worden vele aspecten van het bestaan van conservatieve Turkse moslims in Nederland uitvoerig en haast systematisch behandeld. Güls visie is vaak eendimensionaal en weinig genuanceerd. En voor zover ze zich wél voorzichtig uitdrukt, bevat de context zoveel elementen die voor conservatieve moslims aanstootgevend moeten zijn, dat die nuance verloren gaat.
Wat de woede jegens Gül binnen de Turkse gemeenschap versterkte, was dat de ver-rechtse politicus Geert Wilders het voor haar opnam. In het boek lijkt Gül via Büsra’s relatie met de Haagse Freek en zijn PVV-vader te flirten met Wilders’ anti-islampolitiek. Een boek van een jonge moslima die zich ontworstelt aan een repressief milieu kwam de bedenker van de zogenaamde “kopvoddentaks” (hoofddoekjesbelasting) natuurlijk goed uit, zeker in verkiezingstijd.
Het duurde dan ook niet lang tot Gül op sociale media zwaar aangevallen zou worden en zelfs doodsbedreigingen zou ontvangen. Ook haar vader werd, als hij als postbode zijn ronde door de wijk deed, aangesproken over het boek van zijn dochter.
Gül kreeg ook bijval. Bijvoorbeeld van jonge vrouwen – niet alleen uit moslimkringen, maar ook uit een streng christelijk milieu – die zich in een soortgelijke situatie bevonden en die hoop putten uit haar verhaal.
En ze kreeg steun van prominente politici, opiniemakers en andere bekende én onbekende Nederlanders. Een van de eersten die zich pal achter haar opstelde, was de Amsterdamse burgemeester Femke Halsema. Halsema noemde Gül op Instagram “moedig” en plaatste haar “in een lange Amsterdamse traditie van vrijdenkers die met grote persoonlijke risico’s hun vrijheid opeisen”.
View this post on Instagram
Half maart verscheen er een manifest met het opschrift “Laat Lale Vrij”. Het “vrij” had zowel betrekking op Güls persoonlijke vrijheid als op haar recht op vrije meningsuiting. Het manifest werd onder meer ondertekend door premier Rutte, Kamervoorzitter Khadija Arib, ministers en parlementariërs, schrijvers, artiesten en opiniemakers, een bisschop en een rabbi. Inmiddels hebben al meer dan 7800 mensen hun handtekening onder het document gezet.
Een bestseller. En nu?
Toen de storm rond het boek losbarstte, woonde Lale Gül nog thuis. Aanvankelijk bood die omgeving nog een zekere mate van veiligheid. Begin maart verklaarde Gül dat ze geen media-optredens meer zou geven. Met haar boek had ze gezegd wat ze te zeggen had en daar moest het bij blijven. Ze zou de pen neerleggen, haar studie afmaken en trouwen met een Turkse man. Maar een week geleden kwam het bericht dat de spanningen in het gezin zó hoog waren opgelopen dat Gül het ouderlijk huis had verlaten. Voorlopig logeerde ze bij een kennis. Burgemeester Halsema had volgens Gül toegezegd dat ze zou proberen haar snel aan eigen woonruimte te helpen.
De vraag is of het allemaal zo had moeten lopen. Mai Spijkers van uitgeverij Prometheus had waarschijnlijk gelijk toen hij in het tv-programma De Vooravond zei dat er met Gül een nieuw literair talent is opgestaan. Hij leek er dan ook niets van te geloven dat Gül nooit meer een boek zou schrijven. Inderdaad lijkt Ik ga leven te getuigen van een geweldige drang bij Gül om te schrijven, haar verhaal te vertellen en haar opinies te delen.
Als ze niet probeert te bewijzen dat zij net zo goed kan vloeken als de jongens, doet Güls stijl wat archaïsch aan. Dat is vreemd, maar het is geen onoverkomelijk bezwaar. Gül heeft gedurende haar hele schoolloopbaan Nederlands onderwijs gevolgd en studeert nu aan de universiteit Nederlands. Maar aangezien er thuis alleen Turks werd gesproken is het toch een knappe prestatie van Gül dat zij dit boek heeft weten te schrijven. Daarom is het jammer dat de uitgeverij het boek niet wat zorgvuldiger heeft geredigeerd.
Er kunnen ook meer fundamentele vragen gesteld worden over de rol van de uitgeverij. Had die Gül niet beter moeten voorbereiden alvorens het boek de wereld in werd geslingerd? Ik ga leven eindigt kort na het moment dat Büsra besluit geen hoofddoek meer te dragen. Hoe ze haar leven verder wil invullen, weet ze op dat moment nog niet. Vast staat wel dat ze nog niet gereed is om de band met haar familie te verbreken.
Voor Gül moet iets soortgelijks gelden. Ze wilde haar boek publiceren. Maar ze had blijkbaar verwacht dat ze nog wel een tijdje thuis zou kunnen blijven wonen. Had de uitgeverij haar niet moeten adviseren om nog even te wachten? Dan had ze een meer weloverwogen boek kunnen schrijven, zonder al die boosheid en wanhoop, en had ze een veiligere uitgangspositie voor zichzelf en haar familie kunnen creëren vóór de bom tot uitbarsting kwam.
Vooralsnog lijkt het alsof niemand alle consequenties goed doordacht had. Lale Gül zegt achteraf dat ze niet had verwacht dat de ophef rond het boek zó enorm zou zijn. Maar had de uitgever dat niet kunnen voorspellen? Het heeft er veel van weg dat de jonge schrijfster en haar familie voor de leeuwen zijn gegooid. Ik ga leven is een bestseller geworden. Maar tegen welke prijs?
Lees ook:
Persbericht: VU maakt handgeschreven lockdown-editie van Multatuli’s Max Havelaar
Buro: IG