Als journalist bevond Sylvia Vollenhoven zich jarenlang in de loopgraven van de Zuid-Afrikaanse geschiedenis. De Soweto-opstand, de dood van Samora Machel, de vrijlating van Nelson Mandela – ze heeft het allemaal van dichtbij meegemaakt. 

In de jaren negentig werkte ze voor de SABC en na de eeuwwisseling werd ze door de Gates Foundation naar Ghana gestuurd om een nieuwe generatie journalisten op te leiden. Tot ze ziek werd, en ze tot het inzicht kwam dat ze om beter te kunnen worden, de relatie met haar San-voorvader //Kabbo moest herstellen.

Sylvia Vollenhoven (Foto: LitNet)

Sylvia Vollenhoven is in Nederland voor de opvoering van Krotoa: Eva van de Kaap, een coproductie van het Volksoperahuis uit Amsterdam en het Artscape-theater in Kaapstad. Vollenhoven schreef het scenario voor deze voorstelling, waarin de acteurs Kees Scholten en Bianca Flanders beiden een dubbelrol spelen.

Ze spelen zowel Jan van Riebeeck en Krotoa als de 21^e-eeuwse acteurs die deze twee historische figuren in een film gestalte moeten geven. De acteurs in het toneelstuk reflecteren op het leven van de historische Van Riebeeck en Krotoa en op de manier waarop zij hun verhaal het beste kunnen uitbeelden. In de tekst wisselen Nederlands, Afrikaans, Engels en de oorspronkelijke Khoi-taal Khoekhoegowab elkaar af.

Vollenhoven (1952) groeide op in de Kaap, in een voornamelijk Afrikaanstalige omgeving. Maar als journalist, filmmaker en schrijver werkt ze hoofdzakelijk in het Engels. Daar schuilt voor haar echter geen tegenstelling in. “Het Afrikaans is de taal die me het dierbaarst is”, legt ze uit. “Vooral als het om gevoelskwesties gaat, vind ik het Afrikaans expressiever, toegankelijker en mooier. Maar het Engels is een handige taal. De taal van politiek en wetenschap. Ik ben een typische Zuid-Afrikaan. We switchen voortdurend van taal, soms wel vijf keer in een zin. Dus ik vind het heel gewoon om in de ene taal te werken, en in de andere mens te zijn.”

Sociale gevolgen van een gebrek aan geschiedenis

In 2016 verscheen The Keeper of the Kumm, waarin Vollenhoven verslag doet van haar spirituele zoektocht naar haar wortels als afstammeling van de Eerste Naties van Zuid-Afrika. Ze voelt zich vooral verwant met //Kabbo, een oudere “Boesman” die tussen februari 1871 en oktober 1873 als informant optrad voor de Duitse linguïst Wilhelm Bleek en zijn schoonzuster Lucy Lloyd. //Kabbo liet hen kennismaken met de rijke verhalenschat van de San. Bleek en Lloyd hebben al deze verhalen opgetekend. Hun notaboeken, die worden bewaard aan de Universiteit van Kaapstad, zijn opgenomen in UNESCO’s Memory of the World Register en zijn digitaal beschikbaar via http://lloydbleekcollection.cs.uct.ac.za.

Het !Xam-woord “kumm” betekent “verhaal”. Door de verhalen van zijn volk aan Bleek en Lloyd te vertellen, wist //Kabbo hun voortbestaan te verzekeren. //Kabbo was dus een “keeper” van de “kumm”, en met dit boek, waarin ze zijn verhalen voor een nieuwe generatie ontsluit, treedt Vollenhoven in zijn voetsporen. Samen met regisseur Basil Appollis, met wie ze eerder twee toneelstukken maakte over Richard Rive en Dulcie September, en die ook tekent voor de regie van Krotoa, heeft Vollenhoven The Keeper of the Kumm omgewerkt tot een dansvoorstelling.

Vollenhoven heeft //Kabbo’s verhalen pas op latere leeftijd ontdekt. Bij haar geboorte had ze het predicaat “Mixed” meegekregen. Zoals de meeste bruinmense in haar omgeving wist ze als kind weinig over haar eigen identiteit en geschiedenis. Toch voelde ze zelfs op de lagere school al aan er iets mis was met de geschiedenislessen die daar werden gegeven.

Ze was dan ook opgelucht dat ze geschiedenis als vak op de middelbare school kon laten vallen. “Ik was dol op geschiedenis”, herinnert ze zich. “Maar ik distantieerde me bewust van de geschiedenis die we op school voorgeschoteld kregen. Ik kon het toen nog niet onder woorden brengen. Ik voelde alleen een soort boosheid. Maar ik realiseerde me niet alleen dat ik uit die geschiedenis weggeschreven was, maar ook dat elke vage verwijzing naar de inheemse bevolking ronduit beledigend was.”

Later zou ze als journalist vele uren in de archieven doorbrengen. Toen pas ontdekte ze wat er werkelijk was gebeurd.

Vollenhoven merkte in haar directe omgeving wat het betekent als mensen hun eigen geschiedenis niet kennen. “Mijn oma had geen geboortebewijs”, vertelt ze. “Ze schaamde zich altijd als mensen haar naar haar leeftijd vroegen. Want ze wist zelf niet hoe oud ze was.” Ze ontdekte dat haar familie binnen de bruine gemeenschap geen uitzondering was. “Bij elk tweede gezin zag je hetzelfde: geen foto’s, geen documenten, geen details.”

Het is volgens Vollenhoven dan ook geen wonder dat er in de bruine gemeenschap meer alcoholisme, drugsgebruik, agressie en gebroken gezinnen voorkomen dan in de rest van de Zuid-Afrikaanse samenleving. “Als je mensen berooft van hun identiteit en hun geschiedenis, reduceer je ze tot niets. Ze verliezen hun zelfrespect. Dat zie je terug in het sociale gedrag.”

Volkerenmoord

In de jaren zestig en zeventig vond Vollenhoven een tijdlang houvast bij de Black Consciousness-beweging. “We rebelleerden tegen dat concept ‘coloured’. Maar wat ervoor in de plaats moest komen, wisten we niet. Daarom verwelkomden we de Black Consciousness-gedachte met open armen. Een twintigste-eeuwse, politieke, geconstrueerde identiteit waardoor we schouder aan schouder kwamen te staan met zwarte bevolkingsgroepen die wél een trotse geschiedenis hadden. De Black Consciousness-gedachte is heel belangrijk voor me geweest. Maar inmiddels ben ik in een nieuwe fase in mijn leven beland, waarin ik opnieuw mijn eigen identiteit moet vaststellen.”

Enkele jaren geleden werd Vollenhoven ernstig ziek. Ze besefte dat haar lichaam haar iets probeerde te vertellen. Toen ze weer eens door haar boekencollectie ging, zag ze hoeveel boeken ze door de jaren heen had verzameld over //Kabbo- en de Bleek-Lloyd-archieven. In dezelfde periode deed ze een regressietherapiesessie waarbij bleek dat ze dingen over //Kabbo wist die ze op een bewust niveau niet kón weten.

Zo kwam ze op het idee om een boek over zichzelf in relatie tot het verleden te schrijven. //Kabbo was uitermate geschikt als belichaming van het verleden, omdat zijn levensverhaal laat zien hoeveel er verloren is gegaan. Toch is er anders dan bij zijn tijdgenoten het geval is, door het werk van Bleek en Lloyd relatief veel over //Kabbo bekend. En die informatie is niet alleen vanuit historisch oogpunt interessant, maar ook vanuit een spiritueel aspect.

Vollenhoven vindt het belangrijk dat de mensen van nu weten wat er met haar voorouders is gebeurd. “De volkerenmoord die destijds heeft plaatsgevonden, krijgt in Zuid-Afrika tot op de dag van vandaag nauwelijks erkenning. Mensen zijn uitgeroeid. Tot slaaf gemaakt. Hun namen en hun talen zijn van hen afgepakt. Alles wat hen tot een volk maakte, werd verwoest. Maar aan //Kabbo’s verhalen kun je nog zien dat het ging om een volk met een verfijnde kijk op de wereld en een verfijnd geloofssysteem. Door het materiaal uit de archieven weer tot leven te brengen, erkennen we dat er een verschrikkelijke volkerenmoord heeft plaatsgevonden, en wat er allemaal verloren is gegaan.”

Spirituele zoektocht

Haar zoektocht naar //Kabbo heeft Vollenhoven bewust gemaakt van kennis die reeds onbewust in haar aanwezig was. De ontvankelijkheid die nodig is om tot deze diepere kennislagen door te dringen bereikt Vollenhoven onder meer door meditatie en oude Afrikaanse rituelen. Het boek begint en eindigt met een sessie waarbij een blanke sangoma kwade geesten uit haar lichaam verdrijft. Vollenhoven slaagt er echter in, het boek nergens zweverig te laten klinken. Als lezer raak je ervan overtuigd dat hier een historisch onrecht rechtgezet wordt.

In het proces om zich steeds verder open te stellen put Vollenhoven niet alleen uit Afrikaanse tradities, maar ontleent ze ook elementen uit oosterse godsdiensten en New Age-praktijken. “Míjn ervaring verschilt niet zo veel van die van mensen elders in de wereld”, verduidelijkt ze. “Het is voor het eerst in de geschiedenis dat mensen in een stedelijke omgeving zichzelf totaal kwijtgeraakt zijn.”

Uit de verhalen van //Kabbo leerde ze dat het ook anders kon. In de San-cultuur zijn het materiële en het immateriële nauw met elkaar verbonden. “Daardoor werd mijn poging om de schade te herstellen die de apartheid in de Zuid-Afrikaanse samenleving heeft aangericht, ook een poging om de apartheid binnenin mijzelf te herstellen. Jarenlang had ik mijn werk en mijn spirituele leven gescheiden gehouden. Het was tijd om die twee helften bij elkaar te brengen, zodat ik weer als een volledig mens kon functioneren. Je moet het serieus nemen en er moeite voor doen. Maar als je eenmaal de weg terug gevonden hebt, is het absolutely blissful.”

Vollenhoven geeft toe dat het moeilijk is om zo’n bewuste levensstijl te combineren met een carrière. Ze vliegt nu weer de hele wereld over en is in Zuid-Afrika betrokken bij tv- en filmproducties waarvoor ze regelmatig bijna “24/7” in touw is. Maar ze maakt elke ochtend tijd voor Afrikaanse rituelen, ademhalingsoefeningen en gezonde beweging. “Daarna heb ik twee keer zo veel energie als de meeste andere mensen van mijn leeftijd. Die energie wordt niet alleen opgewekt door eten en drinken. Het is een energie die ergens anders vandaan komt.”

Khoisan-nationalisme

Het is opmerkelijk dat Vollenhoven zich niet met een bepaalde groep associeert. In haar boek noemt ze zichzelf “a child of the Khoi and the San. A Boesmankind. A Bushman first and last.” Vooral in de Westkaap zijn er diverse Khoi- en Sangroeperingen en er komen nog regelmatig nieuwe groepen bij. “Ik heb het bewust een beetje vaag gelaten”, lacht Vollenhoven. “Laten de politici en de activisten maar over de details kibbelen. Mijn taak als kunstenaar is vensters open te maken om mensen een andere manier van denken en leven te laten zien. Wat de meer prozaïsche details betreft, denk ik dat mensen daar nog heel lang over zullen blijven discussiëren.”

Een belangrijk aspect van het optreden van Khoisan-nationalistische groepen is de aanspraak op het land waar hun voorouders eens woonden. Volgens Vollenhoven is de herverdeling van grond een van de lastigste problemen waar Zuid-Afrika op dit moment voor staat. “Je kunt mensen in deze tijd niet zomaar hun grond afnemen”, zegt ze. “Maar tegelijkertijd is het simpel. Het doet er niet toe lang geleden je iets gestolen hebt, het blijft nog steeds gestolen. Onder de afstammelingen van de First Nations is er bijna niemand die grond bezit! Ik ben geen jurist en ik zou niet weten hoe het opgelost moet worden. Maar we moeten onze stem laten horen.” Vollenhoven is tegen individueel grondbezit. “Voor dat ontstond, hadden we gezond systeem van gemeenschappelijk bezit. Daar moeten we naar terug. Want er is gewoon niet genoeg land om iedereen zijn eigen stukje te geven.”

Krotoa – Eva van de Kaap

Nu is Vollenhoven dus in Nederland voor de muziektheatervoorstelling Krotoa – Eva van de Kaap. Op dinsdag 30 oktober was ze te gast in het Zuid-Afrikahuis in Amsterdam, waar ze in gesprek ging met Margriet van der Waal. Diezelfde avond werd ook de film over Krotoa uit 2017 vertoond.  

Vollenhoven is kritisch over de film. “Er is met betrekking tot het verleden nog veel dat we niet weten”, zegt ze, “en kunstenaars hebben de artistieke vrijheid om die lege plekken in te vullen en onze ideeën over wat er gebeurd kan zijn, naar een hoger niveau te tillen. Maar met die artistieke vrijheid komt een zo mogelijk nog grotere verantwoordelijkheid.”

Ze stoort zich bijvoorbeeld aan de geromantiseerde voorstelling van de relatie tussen Krotoa en Van Riebeeck. Uit archiefstukken weten we dat Krotoa op haar 15^e voor het eerst zwanger was. Als Van Riebeeck inderdaad – zoals de film suggereert – de vader van haar kind was, dan was er wat Vollenhoven betreft sprake van pedofilie. De romantische aanslag van de film verhult deze harde realiteit.

Ook geeft de film geen verklaring voor Krotoa’s alcoholisme, terwijl uit de archieven bekend is dat Van Riebeeck de slavenkinderen in zijn huishouden brandewijn gaf om ze zoet te houden. “Je kunt je wel voorstellen wat er gebeurt als je een kind vanaf jonge leeftijd alcohol geeft”, zegt Vollenhoven. “En uit recent onderzoek blijkt dat inheemse groepen wereldwijd hoogst gevoelig zijn voor alcohol. Krotoa’s alcoholisme heeft dus een context, en die ontbreekt in de film.”

Om een internationale coproductie over Krotoa te maken, was voor alle betrokkenen een leerzaam proces. Het was niet altijd makkelijk. Aanvankelijk was er vooral discussie over de complexiteit van de taal in het stuk. Vollenhoven moest de tekst een paar keer herschrijven. Eerst kwam er volgens de Nederlanders te veel Engels in voor, daarna te veel Afrikaans. Daardoor zou het stuk voor een Nederlands theaterpubliek moeilijk te volgen zijn.

Interessanter dan dit gesteggel over de taal, waren de meer politieke keuzes die er gemaakt moesten worden. “Soms begrepen we elkaar echt niet en bleven we langs elkaar heen praten”, herinnert Vollenhoven zich. “We kijken naar de wereld vanuit heel verschillende gezichtspunten. Het was hard werken om die verschillen te overbruggen.” Er was nooit sprake van vijandigheid. “Al denk ik dat er nog steeds dingen zijn die de ene of de andere kant niet echt begrepen heeft, van elkaar.”

De reacties op Krotoa – Eva van de Kaap zijn over het algemeen positief. Vollenhoven vindt het belangrijk dat het stuk in Nederland wordt opgevoerd. “Mensen moeten snappen dat je het heden niet kunt losmaken van het verleden. Het is voor Nederlanders moeilijk te accepteren dat zij op een bepaalde manier verantwoordelijk zijn voor wat mijn voorouders is aangedaan. Maar er bestaat wel degelijk een hedendaagse verantwoordelijkheid voor wat er in het verleden is gebeurd. Nederland heeft zijn rijkdom niet alleen verworven door tulpen te verkopen! Zuid-Afrika heeft bijgedragen aan de welvaart in Nederland, tot op de dag van vandaag. Daar zit een prijskaartje aan. Dat prijskaartje is dat je je moet realiseren wat er gebeurd is en hoe het leven van mensen nu daar nog steeds door wordt beïnvloed.

Alcoholisme, gebroken gezinnen, armoede. Van Riebeecks amandelhaag was het begin van de apartheid, en de apartheid achtervolgt ons nog steeds. In Nederland leiden de meeste mensen een relatief comfortabel leven. Veilig. Beschermd. Maar die veiligheid is bedrieglijk. De wereld daarbuiten wordt steeds bozer. Migranten uit de voormalige koloniën dringen op aan de grenzen en vormen een serieuze bedreiging voor jullie zogenaamde stabiliteit. Daarom moeten we praten en schrijven over wat er gebeurd is. Zodat de trauma’s uit het verleden niet langer van generatie tot generatie worden doorgegeven.”

.............................................................................................................................

Krotoa – Eva van de Kaap

Scenario: Sylvia Vollenhoven | regisseur: Basil Appollis | spel: Kees Scholten en Bianca Flanders | muziek: Frazer Barry, Jef Hofmeister

Nog te zien

1 nov. Walhalla, Rotterdam; 2 en 3 nov. Toneelschuur, Haarlem; 9-11 nov. Bellevue, Amsterdam; 14 nov. Theater Bouwkunde, Deventer; 15 nov. Groene Egel, Oss; 16 nov. Theater Dakota, Den Haag; 17 nov. Theater Rotterdam, Rotterdam; 18 nov. Nuweland, Oosterzee-Buren.

Meer informatie

http://het.volksoperahuis.nl/voorstelling/krotoa/

.............................................................................................................................

Lees ook

Frazer Barry: "Ik heb ervoor gekozen om Khoi te zijn"