“De kogel is door de kerk”: tussen de repetities door brengt Frazer Barry een bezoek aan de Grote Kerk in Haarlem / Foto: Elize Zorgman

De komende maanden toert Frazer Barry, voorman van de Zuid-Afrikaanse band Tribal Echo, door Nederland.

Samen met de Zuid-Afrikaanse actrice Bianca Flanders, de Nederlandse acteur Kees Scholten en de Nederlandse muzikant Jef Hofmeister maakt hij deel uit van de theatervoorstelling Krotoa – Eva van de Kaap.

Aanleiding voor een gesprek over identiteit, taal en geschiedenis.

Frazer Barry is geboren in Kleinmond aan de Zuid-Afrikaanse zuidkust. Zijn familie was een afspiegeling van de complexe geschiedenis van het land. Zo was zijn oma een Schotse boeretannie met blond haar en blauwe ogen.

Zijn opa stamde af van de Mozambikaanse slaven die bij Kleinmond aan land waren gekomen nadat het Portugese slavenschip waar ze op voeren, op de rotsen gelopen was. Verder stroomt er joods, Midden-Oosters, Madagaskisch en Khoi-bloed door zijn aderen. En dat van zijn Nederlandse voorzaten, de Vermeulens, niet te vergeten.

Een huis met waarden

“Ik ben opgegroeid met een fantastische smeltkroes van culturen”, vertelt Barry. “Dat was mijn verwijzingskader. Pas toen ik naar school ging en in contact kwam met het apartheidssysteem, merkte ik wat er allemaal niet mocht. Dat vond ik vreemd. Ik werd er ook filosofisch van. Ik begon allerlei vragen te stellen. Waarom gaan mensen zó met elkaar om?”

De Barry-familie laat zien dat de verschillende bevolkingsgroepen in de Kaapkolonie eind negentiende eeuw in redelijke harmonie naast elkaar en door elkaar heen woonden. Met de invoering van de Groepsgebiedenwet (1950) kwam hier een einde aan. “Iedereen heeft het over wat er in Kaapstad gebeurde, in Distrik Ses en de Bo-Kaap”, zegt Barry. “Maar de impact van de gedwongen verhuizingen werd door het hele land heen gevoeld.”

Ook Barry’s eigen familie werd onder de Groepsgebiedenwet van huis en haard verdreven. Vóór de evacuatie hadden de Barry’s het goed gehad. Ze leidden een eenvoudig bestaan, als boeren, vissers en ambachtslieden. Na de evacuatie belandden zijn grootouders met negen kinderen in een huurhuis met slechts twee slaapkamers.

Toch kijkt Barry vol warmte op zijn kindertijd terug. “We hadden het niet breed. Maar het was fantastisch. Want in mijn jeugd zag ik de kracht van het matriarchale systeem.” Barry komt uit een familie van sterke, doortastende vrouwen. Zijn oma werkte als kokkin in het plaatselijke hotel. Zijn opa was boer. Zijn moeder werkte als bedrijfsleider bij verschillende bedrijven, van de drankwinkel tot de supermarkt.

Frazer Barry met Bianca Flanders in Krotoa – Eva van de Kaap / Foto: Jochem Jurgens

“Ik kom uit een goed huis”, zegt Barry trots. Een huis dat hem “waarden” heeft meegegeven. Zo kookte zijn oma ’s zondags altijd een extra pan eten. Na het uitgebreide middageten verscheen er steevast een zwerver aan de deur. “Dan zou mijn oma hem een bord warm eten geven, alsof hij een prins was, de belangrijkste persoon in huis.” Daarna liet oma het bad vol lopen en als de gast zich gewassen had, hielp opa hem met scheren. Ondertussen haalde oma een van opa’s beste hemden uit de kast. “En als hij er weer tiptop uitzag, gaf oma hem nog een beetje drank of spiritus mee.” Want zwervers waren alcoholisten, natuurlijk. Maar daar liet oma Barry zich niet door afschrikken. “Zij maakte geen onderscheid tussen mensen”, zegt Barry. “Dat is een van de mooiste waarden die ik heb meegekregen.”

Leven voor de kunst

Omdat er in Kleinmond geen middelbare school was, ging Barry op zijn zestiende naar een koshuis in Caledon. Dat jaar overleden kort na elkaar zijn oma en zijn moeder. Zijn vader had zelfmoord gepleegd toen Barry nog maar acht maanden oud was. “Op mijn zestiende was ik opeens wees.” Tot overmaat van ramp brandde ook het huis af waar hij was opgegroeid. Daarbij gingen alle schriftjes met gedichten verloren die hij sinds zijn achtste jaar had geschreven. Het was een moeilijke tijd. Hij leefde zijn frustratie uit in sport. Hij deed mee aan de provinciale competities turnen en atletiek, en werd geselecteerd voor het Springbok-rugbyteam voor junioren.

Ook kunst was voor Barry al vroeg belangrijk. Hij herinnert zich dat zijn oma, toen hij vijf jaar oud was, op een dag de radio in de keuken aan had staan. “Plotseling hoorde ik symfonische klanken, en ik dacht: is dat de radio?” Hij hield zijn handen voor zijn oren en liep het huis uit, het bos in. “Maar ik bleef die geluiden horen, en toen realiseerde ik me: ik hoor muziek!”

Na zijn eindexamen bood de Universiteit van Wes-Kaapland Barry een sportbeurs aan, maar die sloeg hij af. Hij volgde twee jaar een technische opleiding in Oudtshoorn, tot hij ook die eraan gaf. “Ik wist wat mijn doel was. Ik heb iets in mijn hart wat zo mooi is dat ik het wil delen.” Toen hij 23 jaar oud was, besloot Barry zijn leven aan zijn kunst te wijden. Overdag werkte hij – eerst als winkelmanager, net als zijn moeder, later als inkoper voor de gemeente Overstrand. Daarna werkte hij tot diep in de nacht aan zijn teksten en zijn composities.

Kees Scholten en Bianca Flanders in Krotoa – Eva van de Kaap / Foto: Jochem Jurgens

In 2002 richtte Barry Tribal Echo op. Het genre dat de band speelt, noemt hij “klipkoprock”: een eigentijdse mix van Boeremusiek met Kaaps-Maleise en Khoi-invloeden. Barry’s eerste muzikale helden waren zijn ooms. “Al mijn ooms konden gitaar spelen. Een van hen speelde in de eerste rock ’n roll-band van het dorp.” Pas veel later werd hij zich bewust van het werk van artiesten als Anton Goosen en David Kramer, die landelijke bekendheid genoten. Maar voor deze zoon van Kleinmond waren zijn ooms zijn belangrijkste voorbeeld. “Als ik op het toneel sta, denk ik aan hen.”

Identiteit ontdekken

De laatste jaren is Barry zich gaan verdiepen in inheemse muziekinstrumenten. Oom Hannes Coetzee heeft hem geleerd gitaar te spelen met een theelepel. (Het resultaat doet aan een Amerikaanse steel guitar denken.) Door zijn lessen bij oom Hannes werd Barry herinnerd aan de blikken gitaartjes waar hij als kind op speelde. Sindsdien heeft hij zijn belangstelling voor het soort kant-en-klare instrumenten dat je in een winkel koopt, verloren. “Waar is die Africana in dát?”

Hij begon zich af te vragen welke instrumenten zijn Khoi-voorouders gespeeld hebben. Vast en zeker meer dan alleen de boog met één snaar, de trommel en de mbira (duimpiano) waar ze traditioneel mee afgebeeld worden. Barry begon in zijn omgeving rond te speuren. Welke materialen konden ze gebruikt hebben? Hij nam er de tijd voor, want hij wilde dat het antwoord zich vanzelf aan hem zou openbaren. Twee jaar lang bestudeerde hij de ontwikkeling van seebamboes dat op het strand is aangespoeld, uitdroogt en van karakter verandert. Hij bereikte een doorbraak toen hij ontdekte wat voor akoestische mogelijkheden dit zeewier allemaal in zich droeg. Sindsdien heeft hij al minstens tien nieuwe instrumenten gemaakt. De Khoi, realiseerde hij zich, maakten muziek met alles wat er in hun omgeving te vinden was. Bamboes, hout, huiden, schelpen, stenen… “En zelfs als ze iets niet gebruikt zouden hebben, doe ik dat nu. Geïnspireerd door wat zij hadden kunnen gebruiken.”

Ondanks het bloed van de Vermeulens en zijn Schotse oumagrootjie beschouwt Barry zichzelf in de eerste plaats als Khoi. Logisch, vindt hij. Hij is immers een kind van het continent Afrika, en de kuststrook waar hij is opgegroeid, was voor de komst van de Europeanen het leefgebied van de Khoi. Maar hij geeft toe dat hij ook een bewuste keuze heeft gemaakt. “Ja, ik heb ervoor gekozen om Khoi te zijn. Want ik realiseerde me dat je kunt kiezen: dit is mijn identiteit en zo ga ik voortaan leven.”

Jef Hofmeister en Bianca Flanders in Krotoa – Eva van de Kaap / Foto: Jochem Jurgens

Hij is er dan ook trots op dat hij nu deel kan uitmaken van de muziektheatervoorstelling Krotoa – Eva van de Kaap, een coproductie van het Volksoperahuis uit Amsterdam en Artscape uit Kaapstad. Hoofdpersoon is Krotoa, de jonge Khoi-vrouw die in het huishouden van Jan van Riebeeck terechtkwam en tolk werd tussen de Nederlanders en haar eigen volk. In de geschiedenisboeken, vroeger op school, kwam de figuur van Krotoa niet voor. Wél haar oom, Harry de Strandloper, maar die werd afgeschilderd als een schurk. Daar wilde je niet mee geïdentificeerd worden.  

Barry: “Ik was al in de dertig toen ik me realiseerde dat onze mensen zich schaamden voor hun afkomst. Ze schaamden zich voor de naam Khoi, voor de naam San, ze schaamden zich om Afrikaan te zijn. Dat gold ook voor mijzelf. Pas met Tribal Echo begonnen we ons af te vragen wie we waren. We houden van woordkunst. Maar we noemen het geen rap. Rap is een uit Amerika overgewaaid begrip. Wat wij doen, is rymklets. Het is universeel, zo oud als de mensheid zelf.”

Het deel van Kleinmond waar Barry met zijn gezin woont, heet Proteadorp. Barry is lid van de Proteadorp Indigenous Council. Als raadslid houdt hij zich specifiek bezig met culturele zaken. Hij merkt dat steeds meer mensen zich bewust raken van hun Khoi-identiteit en daar iets mee willen doen. Volgens Barry is het goed om rustig de tijd te nemen om te ontdekken wat dat betekent. Want je moet het voelen. Het is niet iets wat je uit boeken kunt leren of wat een ander je kan vertellen.

Voor Barry ligt een deel van het antwoord in de taal. Hij geeft zichzelf vijf jaar om het Nama (officieel: Khoekhoegowab) onder de knie te krijgen. Zoals bekend heeft het Afrikaans bepaalde woorden uit de taal van de Khoi overgenomen, hoofdzakelijk dieren- en plantennamen en aardrijkskundige namen. Barry heeft inmiddels ook geleerd hoe de Khoi telden. Getallen waren niet alleen functioneel, maar hadden ook een relationeel aspect. “1 betekent: je bent alleen”, telt hij. “2: je hebt ondersteuning. 3: je bent geworteld. 4: de seizoenen… Alles was gekoppeld. Die verbondenheid met de omgeving en elkaar is voor mij het toppunt van beschaving.”

Bianca Flanders als Krotoa / Foto: Jochem Jurgens

De band met Nederland

Vanwege zijn gemengde afkomst voelt Barry zich niet alleen verwant aan Krotoa, maar ook aan Van Riebeeck. “Ik heb ook schuld aan Krotoa”, zegt hij. “Ik kan ook aangeklaagd worden, want Europa zit ook in mij.” Toch heeft hij met zijn Nederlandse collega Jef Hofmeister afgesproken dat híj Afrika zou vertegenwoordigen en Hofmeister Europa. Ze zochten doelbewust de confrontatie op. En soms wás het ook moeilijk, want ze hadden allebei een heel verschillende muziekstijl. Dat ze de kloof niettemin wisten te overbruggen, kwam door hun gedeelde passie voor muziek. “We ontdekten hoeveel we van elkaar konden leren.” Uit hun samenwerking is een hele reeks liedjes voortgekomen, die niet allemaal konden worden opgenomen in de voorstelling. Hopelijk kunnen ze het volledige materiaal later nog eens opnemen of het gebruiken voor een concert.

Nu de première van Krotoa dichterbij komt, voelt Barry hoe de voorstelling steeds meer bezit van de spelers neemt. Het wordt bijzonder, denkt hij. “De woorden die niet uitgesproken worden. De regels die niet geschreven worden. De dansen die niet gedanst worden. En de feiten die niet geboekstaafd zijn. Die zullen tevoorschijn komen. Er wordt van alles gezegd op het toneel. Maar de mensen zullen in hun hoofd hun eigen verhaal vormen, en dat is wat we graag willen bereiken.”

Barry is nieuwsgierig hoe het Nederlandse publiek op de voorstelling zal reageren. “Ik vraag me af of de gemiddelde Nederlander beseft wat voor impact de Nederlanders gemaakt hebben, overal ter wereld, maar vooral in Zuid-Afrika”, zegt hij. “Voor ons is de band met Nederland heel reëel. Wij hebben nog elke dag met de nazaten van de Nederlanders te maken. Terwijl de Nederlanders zich daar helemaal niet van bewust lijken te zijn.” Hij lacht goedmoedig. “Toen Van Riebeeck zijn verversingspost stichtte, had hij geen idee hoe lang het zou gaan duren. Maar driehonderd jaar later zitten wij nog steeds met de gevolgen.”

Lees ook

Frazer Barry oor Festival voor het Afrikaans 2018

Frazer Barry: "Stilte dra die geraas"