Alwyn Roux is genooi om Afrikaanse letterkunde aan die Universiteit Leiden te doseer. Hy het vir Yves T’Sjoen genader om saam met hom aan die kursusmateriaal te werk.
Hulle fokus op die konsep repliek. Alwyn skryf ’n brief wat die lesingmateriaal vir die studente bevat, waarop Yves dan repliek lewer. Die studente kry beide stukke, waaroor hulle dan op hulle beurt moet antwoord as deel van hul opdragte.
Brief 8
Beste Yves
Op 20 Maart het die studente aan die Universiteit Leiden wat die Zuid-Afrikaanse letterkunde-kursus volg, ’n uur lange onderhoud met die samesteller van die Suid-Afrikaanse uitgawe van DW B (2024), Alfred Schaffer, gevoer. ’n Opsomming hiervan deur een van die studente, Sophie Zandbergen, kan op Voertaal se webblad geraadpleeg word. Vervolgens word groepwerk geprioritiseer vir die tweede afdeling van die kursus, naamlik kontak van ’n nuwe generasie Suid-Afrikaanse digters met die Lae Lande. Die digters wat betrek word by die kursus, is die Standaardafrikaanse en Kaaps-Afrikaanse digters wat ingesluit en vertaal is in Nederlands in die Schaffer-versameling van DW B (2024). Die vertalers is Robert Dorsman, Gitte Postel en Alfred Schaffer.
Op 10 April voer die studente onderhoude met die digters Lynthia Julius, Danie Marais en Pieter Odendaal. Julius en Marais se werk is vertaal deur Alfred Schaffer, en Odendaal s’n deur Robert Dorsman. Op 17 April is daar onderhoude met Tom Dreyer, Klara du Plessis, Ronelda Kamfer en Bibi Slippers. Dreyer se werk is vertaal deur Gitte Postel, Du Plessis en Kamfer se gedigte deur Schaffer en Slippers deur Dorsman.
Op 24 April lewer die studente in groepverband 10-minuut-aanbiedings wat ’n oorsig gee van die werk en poëtikas van die onderskeie digters, ’n kreatiewe repliek vanuit ’n Nederlandstalige perspektief (hoe hulle die poësie ervaar in DW B), en ’n kort besinning oor die wyse waarop die werk van die digter in die Lae Lande ontvang is. Indien daar nog nie enige ontvangs van die digter was nie, besin hulle oor hoe die digter in die Lae Lande ontvang kan word. Hierin kom dit sterk na vore dat kontak tussen digters in transnasionale verband nié ’n gegewe is nie, maar dat bemiddelaars benodig word om die werk van digters bekend te stel – deur vertalings, resensies, onderhoude, feesprogramme, akademiese artikels, en dies meer. Die kursus berei die studente daarop voor om as aktiewe agente in die transnasionale en interlinguistiese sisteem op te tree. Die volgende twee lesbriewe fokus dan juis inleidend op elkeen van die onderskeie digters wie se werk vertaal is in die spesiale Suid-Afrikaanse uitgawe van DW B, wat in Desember 2024 verskyn het.
Vir die doeleindes van hierdie brief noem ek inleidend ’n aantal dinge oor die digkuns van Julius, Marais en Odendaal. Die volgende brief sal inleidend fokus op die werk van Dreyer, Du Plessis, Kamfer en Slippers. By elke digter wat voorgestel word, sal ek die studente uitnooi om na te dink oor die wyse waarop literêre bemiddeling nodig is om hulle werk toegang tot nuwe gehore in die transnasionale konteks (Afrikaans-Nederlands) te gee, asook die wyse waarop die studente self as literêre brugbouers kan funksioneer.
Lynthia Julius (1993–)
Lynthia Julius debuteer met Uit die kroes (2020) en dit word opgevolg deur Kinderlê (2024). Uit die kroes wen die SALA-letterkundetoekenning in 2021. Die SALA-toekennings is ’n belangrike prys in die breër literêre konteks van Suid-Afrika, want alle tale ding hiervoor mee. Dit is een van die inisiatiewe, tesame met die Avbob-poësiekompetisie, wat ’n voëlvlug gee van al die Suid-Afrikaanse tale, en dusdanig ook literêre sisteme, wat daarin gepubliseer word, en wat prysenswaardig is. Die tale ding mee om dieselfde pryse, wat dié toekenning uniek maak. Julius het die prys ontvang in die kategorie First-time author award. In 2023 ontvang Julius die gesogte Jan Rabie en Majorie Wallace-beurs, wat haar in staat stel om vir ’n jaar lank op ’n skryfprojek te fokus. Dié projek moet uiteindelik tot ’n publikasie lei. Julius se fokus is op die skryf van ’n roman, soos berig op die webwerf Afrikaans.com.
’n Belangrike akademiese artikel oor die werk van Julius is dié van Earl Basson en Bibi Burger in Tydskrif vir Geesteswetenskappe, getiteld “(Self)portrette in Uit die kroes deur Lynthia Julius: 'n kultuurhandhawende pedagogiese benadering tot Afrikaanse literatuuronderrig” (2023). Hierin word geargumenteer dat die meeste Afrikaanse literatuur op skool sedert 1994 steeds “Afrikanergesentreerd” is, dit wil sê dat daar “min tekste voorgeskryf [word] wat nie in ’n standaardvariëteit geskryf is nie”. Basson en Burger (2023:860) maak gebruik van twee gedigte, “Ouma Xhau” en “Ontheemding”, met die doel om “leerders in staat te stel om Oranjerivierafrikaans, die invloed van Nama op Afrikaans, orale literêre tradisies en kulturele ontheemding te verken”. Hierdie artikel sou gebruik kon word in die oordrag van die wyse waarop Julius se werk in transnasionale (Suid-Afrika en die Lae Lande) en interlinguistiese (Afrikaans-Nederlands) verband gelees kan word. ’n Bewustheid moet in die eerste plek geskep word dat “Afrikaans” ’n versamelnaam is vir vele variëteite, en nié slegs op Standaardafrikaans berus nie. Verder is dit ook belangrik om van die jonger akademici, soos Bibi Burger en Earl Basson, notisie te neem.
Danie Marais (1971-)
Vir sy debuutbundel, In die buitenste ruim (2006), ontvang Danie Marais die Ingrid Jonker-, Eugène Marais- en UJ-debuutpryse. Daarna verskyn Al is die maan ‘n misverstand (2009), Solank verlange die sweep swaai (2016) en Ek en jy bestaan nie (2024). Marais het reeds ’n voetspoor in die Lae Lande gelaat. Robert Dorsman skryf byvoorbeeld oor Marais op Poetry International se webwerf waarin hy Marais bekendstel vir die Poetry International-fees in Rotterdam in 2007. Dit beteken dat daar nog alleenlik gefokus is op sy debuutbundel. Van groot waarde op hierdie webwerf is die tien gedigte van Marais wat die oorspronklike Afrikaans bevat sowel as vertalings in Engels en Nederlands. Voorlesings deur die digter vergesel die gedigte.
Marais en T’Sjoen publiseer saam ’n driedelige tweespraak op Voertaal (kyk bibliografie). Hierin skryf Marais breedvoerig oor sy kontak met die Nederlandstalige literatuur. Hy maak die volgende uitspraak: “As jy Afrikaans grootgeword het, is Nederland en haar letterkunde ’n parallelle universum. Ek het my gedurig afgevra wie ek sou gewees het indien ek in Nederland of Duitsland grootgeword het. Binne Europa het dit vir my sin gemaak om ’n Gen X slacker te wees met ironie as die enigste oortuigende antwoord op ’n luukse maar frustrerende, beklemmende situasie – die gevoel dat die Weste seker nou die meeste gemak en vrede in die geskiedenis geniet, maar tog sukkel jy om te ? beteken” (Marais in Marais en T’Sjoen 2024a).
Van Marais word twee langer gedigte deur Schaffer vertaal: “Come in, Cecil, come in” (14–16) en “Het panel” (17–21). Albei hierdie gedigte is geneem uit sy jongste bundel, Ek en jy bestaan nie (2024), waarin aspekte van ras en klas op die spits gedryf word.
Pieter Odendaal (1989–)
Pieter Odendaal debuteer met Asof geen berge ooit hier gewoon het nie (2018), waarvoor hy die Ingrid Jonker-prys en ’n ATKV-Woordveertjie ontvang. Sy tweede digbundel is Ontaard (2023). Hy is ook ’n dramaturg, en sy toneelstuk Droomwerk (2023) verskyn by Protea Boekhuis. In 2021 het dit die ATKV-Woordveertjie vir die beste nuwe Afrikaanse werk ontvang. Ná die verskyning van sy debuutbundel stel Ingrid Glorie hom op Voertaal bekend as ’n digter wat poësie as ’n kollektiewe daad sien: “Poëzie is iets wat je sámen doet” (Glorie 2019). Verder word die beeld geskets van ’n ekologies bewuste digter, ’n diskoers wat toeneem met die verskyning van sy tweede bundel: “Als dichter ziet Odendaal het als zijn opdracht te proberen zijn publiek meer gevoelig te maken voor onze verwevenheid met allerlei sociaaleconomische systemen en hun impact op de natuur” (Glorie 2019). Dan word hy ook voorgestel deur sy selfkritiese houding oor sy familiegeskiedenis en belangrike aspekte van wit bevoorregting.
Hein Viljoen stel die temas van sy tweede bundel, Ontaard, soos volg: “In Ontaard is daar veral drie sterk temas, nl die verwoesting van die aarde, verlange of gemis, en relasionaliteit (verhoudings met die ander en binne die gesin en familie, veral met die pa).” Dit is egter die aarde wat die meeste beklemtoon word: “Die konkrete aarde, grond, die natuur, die verlies van die aarde, is kernbemoeienisse van die bundel. Aardebewus, ekologies bewus wees, is ʼn sterk tendens in ʼn hele rits van die gedigte, van die eerste gedig af al” (Viljoen 2023).
In gesprek met T’Sjoen maak Odendaal die volgende uitspraak oor die belang van brugbouer tussen tale in die Suid-Afrikaanse kontaks: “As literêre vertaler [...] sien ek my rol as ’n verbreër en brugbouer tussen literêre sisteme. Hier is ek veral geïnteresseerd in die maniere waarop vertaling versoenend te werk kan gaan.” Wat hiervan van waarde is, is dat Odendaal aktief werk aan die afbreek van mure tussen tale en kulture in die Suid-Afrikaanse konteks. Soos Schaffer, beklemtoon hy die gevaar van die isolasie van die Afrikaanse literêre sisteem in die breër Suid-Afrikaanse samelewing: “As ons slegs op die Afrikaanse literêre sisteem fokus, loop ons die risiko om die kulturele en verstaansafstand tussen Suid-Afrikaners verder te perpetueer. Hierdie benadering ignoreer die lewegewende mycelium tussen Afrikaans en ander Suid-Afrikaanse tale” (Odendaal en T’Sjoen 2024).
Van Odendaal word vier gedigte deur Robert Dorsman in Nederlands vertaal: “stroom” (38), “iep” (39), “de zorgelooste droom over pa in jaren” (40) en “de een zijn dood” (41).
Gevolgtrekking
By al drie digters, Julius, Marais en Odendaal, word ’n ryk en geskakeerde weergawe van die Suid-Afrikaanse ervaringswêreld tot uiting gebring. Dit is nie per se politiese verse nie, alhoewel ons reeds in die openingsin van Marais se gedig, getiteld “Come in, Cecil, come in” (14), die volgende raaklees: “‘Fuck white people’ / staat er op de muur van het Oliver Schreiner-gebouw op die campus / van de Universiteit van de Witwatersrand”, wat sigself opeens polities aandoen. Die leefwêreld van die figure in die gedigte word op die voorgrond gestel.” In Odendaal kry ons byvoorbeeld ’n tafereel van ’n sorgelose droom oor sy vader (40) en by Julius die hoop om die geboorte van ’n kind wat as miskraam eindig (75, 76).
Soos Schaffer ter inleiding van die spesiale DW B-nommer skryf, wil hy met die bydraes die fokus op die veelstemmigheid van die Suid-Afrikaanse literêre landskap plaas: “Diversiteit, een concept dat onherroepelijk bij Zuid-Afrika hoort, en bij zuidelijk Afrika in zijn geheel: een gebied dat bepaald wordt door tal van koloniale erfenissen, geschiedenissen, culturen en politieke systemen, en sterk uiteenlopende versies daarvan en visies op dit alles” (Schaffer 2024:5).
Bibliografie
Afrikaans.com. 2023. Lynthia Julius ontvang Jan Rabie en Marjorie Wallace-beurs. Afrikaans.com. https://afrikaans.com/nuus/lynthia-julius-jan-rabie-beurs (8 April 2025 geraadpleeg).
Basson, E en B Burger. 2023. (Self)portrette in Uit die kroes deur Lynthia Julius: ’n kultuurhandhawende pedagogiese benadering tot Afrikaanse literatuuronderrig. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 63(3-4):857-874.
Glorie, I. 2019. “Poëzie is iets wat je sámen doet.” Voertaal, 4 Junie. https://voertaal.nu/poezie-is-iets-wat-je-samen-doet (8 April 2025 geraadpleeg).
Julius, L. 2020. Uit die kroes. Kaapstad: Kwela.
—. 2024. Kinderlê. Kaapstad: Queillerie.
Marais, D. 2006. In die buitenste ruim. Kaapstad: Human & Rousseau.
—. 2009. Al is die maan ’n misverstand. Kaapstad: Tafelberg.
—. 2016. Solank verlange die sweep swaai. Kaapstad: Tafelberg.
—. 2024. Ek en jy bestaan nie. Kaapstad: Tafelberg.
Marais, D en Y T’Sjoen. 2024a. Tweespraak met Danie Marais #1: “As jy Afrikaans grootgeword het, is Nederland en haar letterkunde ’n parallelle universum.” https://voertaal.nu/tweespraak-met-danie-marais-1-as-jy-afrikaans-grootgeword-het-is-nederland-en-haar-letterkunde-n-parallelle-universum (4 Oktober 2025 geraadpleeg).
—. 2024b. Tweespraak met Danie Marais #2: Die idee is dus om ’n ewewigtige, kaleidoskopiese beeld oor die taalgeskiedenis te gee. https://voertaal.nu/tweespraak-met-danie-marais-2-die-idee-is-dus-om-n-ewewigtige-kaleidoskopiese-beeld-oor-die-taalgeskiedenis-te-gee (4 Oktober 2025 geraadpleeg).
—. 2024c. Tweespraak met Danie Marais #3: Ek het ook begrip vir die woede waaruit hierdie standpunt kom. https://voertaal.nu/tweespraak-met-danie-marais-3-ek-het-ook-begrip-vir-die-woede-waaruit-hierdie-standpunt-kom (4 Oktober 2025 geraadpleeg).
Odendaal, P. 2018. Asof geen berge ooit hier gewoon het nie. Kaapstad: Tafelberg.
—. 2023a. Ontaard. Kaapstad: Tafelberg.
—. 2023b. Droomwerk. Kaapstad: Protea Boekhuis.
Odendaal, P en Y T’Sjoen. 2024. Cahier van een lezer [31]. Vraaggesprekken met literaire agenten. Deel 13: In gesprek met Pieter Odendaal. Versindaba, 6 Augustus. https://versindaba.co.za/2024/08/06/yves-tsjoen-cahier-van-een-lezer-31 (7 April 2025 geraadpleeg).
Schaffer, A (red). 2024. O se boloke / Bescherm ons. Stemmen uit Zuid-Afrika. DW B, 2024(4). https://www.dwb.be/dw-b/nummers/dw-b-2024-4-o-se-boloke-bescherm-ons (4 April 2025 geraadpleeg).
Viljoen, H. 2023. Resensie: Ontaard deur Pieter Odendaal. Versindaba. https://versindaba.co.za/2023/10/31/resensie-ontaard-pieter-odendaal. (8 April 2025 geraadpleeg).
Zandbergen, S. 2025. Onderhoud met dr Alfred Schaffer op 20 Maart 2025. Voertaal.nu. https://voertaal.nu/interview-alfred-schaffer-20-maart-2025 (4 April 2025 geraadpleeg).
- Skrywersfoto’s: Izak de Vries
Repliek
Beste Alwyn,
Naar aanleiding van het door Alfred Schaffer samengestelde themanummer ‘“O se boloke. Bescherm ons”. Stemmen uit Zuid-Afrika’ (DW B, 2024) zijn Afrikaanstalige dichters uitgenodigd voor een gesprek over meer- en veeltaligheid in een multiculturele Zuid-Afrikaanse context (https://voertaal.nu/alfred-schaffer-als-cultuurbemiddelaar-o-se-boloke-bescherm-ons/). Schaffer spreekt over talen en culturen die “langs elkaar schuren”: mensen en culturen zijn al dan niet in gesprek in een bijzonder diverse omgeving, waar sprake is van veelvuldig taalcontact en transculturele dialoog, maar dus ook van onbegrip, gescheiden werelden en een gebrek aan interesse of kennis van elkaars cultuur. “Zoveel talen zoveel culturen, en ook: zoveel literatuursystemen.” (p. 5). Op pagina 7 benadrukt Schaffer het belang van het taalcontact, de wrijving tussen talen en culturen in Zuid-Afrika: “[In] Zuid-Afrikaanse talen wordt enerverend geschreven over actuele kwesties, waarmee de Zuid-Afrikaanse literatuur in het algemeen (er zijn uiteraard altijd uitzonderingen) veel politieker van aard is dan bijvoorbeeld de Nederlandstalige literatuur. Geen toeval dat vaak geopperd wordt dat talenkennis en vertaling aan de basis zouden moeten staan van de Zuid-Afrikaanse samenleving en de Zuid-Afrikaanse cultuur, zodat men kennis kan nemen van elkaars werelden, die dagelijks langs elkaar schuren, maar toch zo vaak gescheiden blijven”.
De Afrikaanse literatuur functioneert in een meertalige omgeving en wordt mee bepaald door het linguïstisch en cultureel-etnisch gedifferentieerde landschap in Zuid-Afrika. Op zich laat de literatuur in het Afrikaans een menigte van taalvariëteiten en culturele scripts zien. Schaffer tekent in de inleidende alinea van ‘O se boloke/Bescherm ons’ op: “Diversiteit, een concept dat onherroepelijk bij Zuid-Afrika hoort, en bij zuidelijk Afrika in zijn geheel: een gebied dat bepaald wordt door tal van koloniale erfenissen, geschiedenissen, culturen en politieke systemen, en sterk uiteenlopende versies daarvan en visies op dit alles, niet alleen in de media, op universiteiten en scholen, maar ook gewoon op straat, in de supermarkt, bij familiebijeenkomsten” (p. 5).
Over de diversiteit van culturele discoursen in de verschillend functionerende literatuursystemen in Zuid-Afrika stelt hij verder het volgende: “Het is lastig om in algemene termen te spreken, maar vaak is terug te lezen dat de Zuid-Afrikaanse literatuur zich op de een of andere manier richt op thema’s als culturele en etnische identiteit, en ook op politieke en economische conflicten en onrechtvaardigheden die zijn blijven bestaan of zelfs toegenomen, omdat zoveel burgers, ook de zogenaamde Born Free’s (de generatie geboren na de afschaffing van de apartheid), geen deelhebben aan de vrijheden van het liberale politieke klimaat. Het kan een verklaring zijn waarom sociaal realisme een bekende traditie is binnen de Zuid-Afrikaanse literatuur, als een vorm van protestschrijven. Het is onmogelijk om in dit korte tijdsbestek recht te doen aan alle stemmen die opklinken en elk een deel verwoorden van wat samen een beeld zou kunnen scheppen van een land dat voortdurend in transitie is, en waar verschillende maatschappelijke, culturele, economische en politieke krachten op elkaar inwerken” (p. 6).
De literatuur in het Afrikaans kan inderdaad niet los worden gezien van het literaire vertoog en de literatuursystemen in andere talen van Zuid-Afrika. Alleen al grondwettelijk is sprake van elf officiële talen (en gebarentaal als nummer twaalf).
Er is niet alleen de intercontinentale en multilinguale voedingsbodem van het Afrikaans als standaardtaal, met historische wortels in Europa, Afrika en Azië. Ook vandaag zorgen het taalcontact en de meervoudige culturele, maatschappelijke en politieke inbedding ervoor dat het Afrikaans voortdurend transities ondergaat, of in ieder geval in de invloedsfeer staat van andere talen en culturen in Zuid-Afrika. Gebruikers van het Afrikaans, als eerste- of tweedetaalsprekers, bezigen in de dagelijkse leefomgeving doorgaans verschillende talen. De meest gesproken talen in Zuid-Afrika zijn naast het Engels, als communicatietaal in een meertalige context, het isi-Zoeloe en het isi-Xhosa, beslist niet het Afrikaans. Het Afrikaans heeft in Zuid-Afrika dan weer de meest uitgebouwde literaire infrastructuur of dus een “lees- en uitgeefcultuur” (Schaffer).
Waar is de literaire canon van Zuid-Afrika?
Het literatuursysteem van het Afrikaans functioneert om evidente redenen volkomen verschillend van de literaire polysystemen in het Nederlandse taalgebied, met overigens markante verschillen in de literaire dynamiek in Nederland, België, het Caribisch gebied en Indonesië. Er zijn meer raakvlakken of dus convergenties tussen de postkoloniale literatuur in het Nederlands in de Cariben, het voormalige Nederlands-Indië en de postkoloniale literatuur in het Afrikaans, meer dan met de Nederlandse literatuur in Europa. Thema’s en motieven die verbonden zijn met (post)koloniale geschiedenis, onderdrukking en discriminatie, met wild vlees van vroeger dat vandaag voelbaar blijft en mensenlevens tekent, vind je in de literatuur van deze diverse cultuurgebieden waar de geschiedenis van het Europees kolonialisme de blijvende oorzaak is van sociale ongelijkheid, armoede en geweld, waar diepe wonden nog altijd etteren. De literatuur in menige talen kan daarom intersectioneel worden gelezen met aandacht voor patriarchale machtsstructuren, de oorzaken van dominantie, van ongelijkheid en onderdrukking, en intersectionele aspecten zoals sociale klasse, raciale, etnische en culturele identiteit, gender en leeftijd, lichamelijkheid en seksuele geaardheid, religie en economische situatie.
Uit de aard der zaak is de Afrikaanse literatuur veelgekleurd en divers cultureel, politiek en maatschappelijk georiënteerd in vergelijking met de Nederlandstalige literatuur in de Lage Landen. Zoals Schaffer het stelt is de literatuur van Zuid-Afrika ook gewoon veel politieker dan die in Nederland en Vlaanderen. Wanneer de uitdaging wordt aangegaan, te weten een leeslijst samen te stellen van canonieke literatuur in Zuid-Afrika, moet terdege rekening worden gehouden met dat amalgaam van talen en culturen. De vraag is welke teksten in de talen van Zuid-Afrika, bij uitbreiding zuidelijk Afrika, door andere taal- en cultuurgemeenschappen beslist moeten worden gelezen. Het nummer van DW B biedt wat de contemporaine Zuid-Afrikaanse literatuur betreft alvast een eerste aanzet door Alfred Schaffer. Niet alleen letterkundigen, ook vertalers uit die talen moeten bij dat project betrokken worden.
Een rivier treedt uit haar oevers
Voor een gesprek over een canon in Zuid-Afrika beperk ik mij gemakshalve tot wat onder de algemene noemer van de Afrikaanse literatuur wordt gezien, hoewel de literatuur zoals in de inleiding aangeduid met een verwijzing naar Alfred Schaffers ‘O se boloke/Bescherm ons’ niet losstaand kan worden beschouwd van andere talen en literaturen in Zuid-Afrika. Het Afrikaans is de aanduiding van een taal met regionaal en ook sociaal variëteiten. Wanneer dit jaar het Afrikaans een eeuw zijn ambtelijke status heeft (mei 1925), zo stel ik mij voor, krijgen die meerstemmigheid en de taalvariatie van de Afrikaanse letteren ruime aandacht. Het beeld van de Afrikaanse literatuur is in honderd jaar fundamenteel gewijzigd. Lange tijd was/waren (de canon van) de Afrikaanstalige (Afrikaner) letteren voornamelijk mannelijk, wit en nationalistisch. Dat blijkt nadrukkelijk wanneer we er de literatuurgeschiedenissen en de leeslijsten van departementen aan universiteiten op naslaan van de voorbije decennia. Daarin is vandaag toch nogal wat verandering gekomen: die lijsten zijn intussen veel inclusiever geworden. Eén variëteit van het Afrikaans kwam buitenproportioneel aan bod in het literatuuraanbod: de literatuurproductie in het Standaardafrikaans, met hier en daar een uitzondering zoals teksten van Adam Small of Peter Blum in Kaaps-Afrikaans. Vrouwelijke auteurs kregen mondjesmaat aandacht in de kritiek. De inhaalbeweging is natuurlijk verre van voltooid, maar er zijn door docenten met een inclusievere visie dan die van hun voorgangers stappen gezet.
Nu een woordenboek van het Kaaps wordt gemaakt, krijgt die variëteit van het Afrikaans alvast méér aandacht. Ook als literaire taal. Dat gebeurt mede dankzij de schrijvers die zich bedienen van deze taal. Niet alleen in het Kaaps, in tal van variëteiten van het Afrikaans wordt gesproken en geschreven. Ook die talen – taalkundigen zeggen variëteiten – verdienen aandacht. Lezers en schrijvers identificeren zich immers met de taal waarin ze opgroeien, die hen verbindt met hun gemeenschap en de verhalen die worden verteld en doorgegeven in regio- en sociolecten, waarin de moedertaalspreker zich thuis voelt en begrepen. Iedereen beweegt zich in zijn taal. Het spreekt voor zich dat in een veeltalig en multicultureel letterkundig landschap, veralgemenend ‘de Afrikaanse literatuur’ genoemd, niet één variëteit prominentie moet hebben of als normatief geldt. Afrikaanse literatuur heeft geen vastomlijnde contouren. Anders gezegd: wat is de betekenis van de taalindicator Afrikaans wanneer over ‘Afrikaanse letteren’ wordt gepraat? Welke agenten bepalen de lijnen waarbinnen de literatuur van het Afrikaans zich manifesteert en ontwikkelt? Lijnen en contouren zijn flexibel en gelet op het maatschappelijke (taal)debat voor discussie vatbaar. Dat debat kan wel eens verhit raken in Zuid-Afrika en is sterk ideologisch georiënteerd. In de lijn van de discussies over “Afrikaans#100”.
Afrikaanse literatuur als inclusief en divers
Herkenbaarheid, identificatie en vertrouwdheid zijn facetten die een spreker verbindt met taal, literatuur en cultuur. In taal zijn culturele en ideologische frames opspoorbaar. Ofwel: taal is geen neutraal of waardenvrij medium. Vandaar het nut, of neen: de vereiste, in letterkundig onderzoek en kritische receptie meer aandacht te hebben voor de veeltaligheid en de pluriculturaliteit van de Afrikaanse cultuurgemeenschap (dus niét de Afrikaner cultuurgemeenschap). Door een variëteit als gezaghebbend of zelfs overkoepelend voor te stellen, zoals de voorbije eeuw is gebeurd met het Standaardafrikaans, wordt de literatuur exclusief gemaakt (exclusief in de betekenis van uitsluitend). Veel sprekers van het Afrikaans voelen zich allesbehalve gerepresenteerd in de eenduidige en opgelegde normativiteit van een standaardtaal. Wie niet beantwoordt aan de lang overheersende standaard – dus ook in het literatuurlandschap – sloot zichzelf lange tijd buiten. Daarin komt verandering, zodat linguïstische heteronormativiteit het uitgangspunt is geworden. Uitsluitingsmechanismen of taalimperialisme worden als betuttelend ervaren en getuigen doorgaans van kortzichtigheid of gevoelens van morele en linguïstische superioriteit. Puristische poortwachters als behoeders van het “zuiver Afrikaans” worden vandaag in Zuid-Afrika gecontesteerd. Omdat ze een beeld in stand houden dat niet accordeert met de actuele pluriformiteit van een taalsysteem. Afrikaans is al langer méér dan een variëteit, zo zien we almaar nadrukkelijker in de hedendaagse boekproductie. Uitgevers bieden dezer dagen ruimte aan deze verschillende taalvariëteiten en de onderliggende culturele, sociale en politieke scripts. Kaaps ontwikkelt zich behalve als veel gebruikte spreektaal ook als een literaire taal. Een literaire canon van het Afrikaans laat het mozaïek van kleuren en melodieën zien en horen: de canon behoort inclusief te zijn en divers. Het is deze meertalige canon – met teksten in de veelheid aan variëteiten die het Afrikaans rijk is die we ook in colleges en lezingen over het Afrikaans in de Lage Landen tot klinken worden gebracht. Afrikaans wordt gezien als de overkoepelende aanduiding van meertaligheid in een literair systeem.
Kleur komt écht nooit alleen
De witte canon is vandaag een anachronisme en een reductie. Wie alleen witte schrijvers leest als vertegenwoordigers van Afrikaanse letterkunde is de voeling met de literaire realiteit kwijt en presenteert een achterhaald en reductionistisch beeld van wat literatuur in het Afrikaans heden ten dage inhoudt. Een dergelijke visie is misplaatst, vooral gelet op de ideologie die erachter schuilgaat, en spoort allerminst met een werkelijkheid van “morsige veelvuldigheid”. Antjie Krog tekent op in de online rubriek ‘Skrif is aan die muur vir Afrikaans, Nederlands en Vlaams’ (10 januari 2024; ‘Stuifmeelwolk van tale’, Die Burger, 11 januari 2024): “Die hoop is dat ons nader aan mekaar sal kom vanweë ’n behoefte aan ’n immer uitbreiende, selfs morsige veelvuldigheid en NIE vanweë ’n begeerte na ’n meer gesuiwerde eenheid nie” (https://www.netwerk24.com/netwerk24/stemme/menings/krog-skrif-is-aan-die-muur-vir-afrikaans-nederlands-en-vlaams-20240108). In een vraaggesprek ter gelegenheid van de ontvangst van de Jan H Maraisprijs (2023) heeft de laureaat Louise Viljoen beklemtoond dat het vitalisme van Afrikaanse literatuur toe te schrijven is aan openheid en gastvrijheid: “’n gasvrye taal […] wat die wydste moontlike hoeveelheid variante, sprekers en vorme akkommodeer” (in een gesprek met Ané van Zyl: https://www.netwerk24.com/netwerk24/kunste/aktueel/afrikaans-kan-bydra-deur-gasvry-te-wees-se-wenner-van-jan-h-maraisprys-20230908, 8 september 2023).
Processen van canonisering met aandacht voor veeltaligheid en vertaling
In Tweespraak. Transversale gesprekke(n), een ongepubliceerd poëziewerkschrift dat Klara du Plessis, een van de genodigde dichters in de collegereeks van Alwyn Roux aan de Universiteit Leiden, en ik tot stand brachten in 2019, herlees ik deze beschouwing: “Teksten in een transnationale en translationele ruimte (‘born in translation’) zijn veeltalig (soms in de letterlijke zin), ook al zijn ze in één taal geschreven. De translationale ruimte wordt op diverse manieren gedefinieerd. Wat zeker is: talen zijn in elkaar verstrengeld, ze interageren of raken elkaar aan, verschillende talen en culturen sijpelen in elkaar door. In Antjie Krogs A Change of Tongue (2003) [Een andere tongval] wordt die idee nog het meest pregnant uitgedrukt in een hoofdstuk over haar vertaling van Mandela’s Long Walk to Freedom. Uit een interview met Gerrit Komrij wordt dit geciteerd:
Vertaling creëert ruimte in een taal. Ze zorgt ervoor dat talen en culturen elkaar wederzijds bevruchten. Vertaling is taalgymnastiek en een oefening in taal die niet alleen literatuur toegankelijk maakt, maar die er ook voor zorgt dat er allerlei ideeën worden binnengebracht waarvoor je equivalenten moet bedenken. Voor mij is vertaling essentieel voor de diepte en de soepelheid van een taal.
Naast intertalig en hybride, met verwijzingen naar verschillende taalsystemen en culturele referentiekaders, zijn teksten uitnodigingen om te worden vertaald. Niet iedere tekst stuurt uiteraard aan op vertaling. Ik moet terugdenken aan een passage in een beschouwende bijdrage van de Amerikaanse literatuurwetenschapper Rebecca Walkowitz, door Louise Viljoen geciteerd in Filter. Tijdschrift over vertalen:
Deze werken zijn geschreven voor vertaling, in de hoop te worden vertaald, maar ze zijn daarbij ook vaak geschreven als vertaling doordat ze de illusie scheppen dat ze zich afspelen in een andere taal dan die waarin ze feitelijk geschreven zijn.
Polyfonie is een teksteigenschap: in één tekst kunnen uiteenlopende taal- en stijlregisters resoneren. Ik verwijs naar Rosi Braidotti. Het is een veelvoorkomend fenomeen dat niet één register maar een vermenging van taalstijlen een tekst bepaalt. Ik herlas recent Kaar van Marlene van Niekerk, een bundel waarin het Nederlands doorschemert in het Afrikaans, waarin een cultureel referentiekader (met name gelieerd aan Nederland) fungeert als cultureel gedetermineerd verwijzingssysteem. Ik kan ook Mede-wete van Antjie Krog noemen, of de manier waarop bijvoorbeeld Ronelda Kamfer, Jolyn Phillips, Nathan Trantraal en andere Zuid-Afrikaanse schrijvers variëteiten van het Afrikaans hanteren in hun poëzie. Ik lees over het Afrikaans debuut van Lynthia Julius (Uit die kroes), die wenste dat zij haar dichtwerk helemaal in het Nama had kunnen schrijven. Nama-woorden doorspekken hààr Afrikaans, dat al lang geen Standaardafrikaans meer is of wil zijn. Zoals Krog in haar lyriek het Standaardafrikaans openbreekt en andere (niet-courante) perspectieven biedt, zo breidt bijvoorbeeld ook Breytenbach de taal uit met nieuwe woordsamenstellingen, neologismen, een idiosyncratische (beelden)taal. In dit licht beschouw ik Jolyn Phillips’ poëziedebuut Radbraak en later Bientang als quasi-exemplarisch voor de manier waarop hedendaagse schrijvers van het Afrikaans de standaardtaal uitbreiden met of vervangen door talen waarin ze zijn opgegroeid, van taalgemeenschappen die geen geschreven literatuur hebben maar wel vele verhalen, talen die een wereldbeeld met zich meedragen dat niet in de gecanoniseerde literatuur voorkomt. De vermenging van Standaardafrikaans en Kaaps-Afrikaans, bijvoorbeeld, draagt bij tot de verrijking van een taal. Onder de noemer van “een taal” past een breed arsenaal – een talengordel, een “menigte van talen” – dat bijdraagt tot de meerstemmigheid en de meertaligheid van een tekst. In elke literatuur zijn voorbeelden te vinden, vooral in het “Afrikaans”. Méér nog: taalhybriditeit of dus linguïstische mengvormen zijn eigen aan literatuur” (2019).
De multi-etnische en pluriculturele productie van vertalingen verdient meer aandacht en ook financiële impulsen in een wereld bepaald door migratie en veeltaligheid. Vertalingen zijn immers verbintenissen tussen taal- en cultuurgemeenschappen. De openingspassage van het opstel ‘Over de verschillende methoden van het vertalen’ van de Duitse filosoof, theoloog en vertaler Friedrich Schleiermacher (1768–1834), uitgegeven aan het begin van de negentiende eeuw, stelt het volgende:
Aan de ene kant kunnen mensen door vertaling met elkaar in aanraking komen die misschien wel elkaars volslagen antipoden zijn […]. Aan de andere kant hoeven we niet eens het gebied van één taal te verlaten om er hetzelfde verschijnsel aan te treffen (2010: 39).
Hetzelfde verschijnsel waarvan in het citaat sprake, zoals woede en pijn in de literatuur, is niet het privilege van een cultuur of een taal, laat staan van een literatuur. Soortgelijke emoties verbinden schrijvers over taal- en cultuurgrenzen heen. Ook de volgende korte passages neem ik mee in de beschouwing. Ze zijn ontleend aan het essay The Language of Languages van Ngũgĩ wa Thiong’o:
Translation is one of the means by which languages and cultures do and can give life to each other. They enable the network of equal give and take – the democratic way” (2023: 9).
En:
[T]ranslation can only achieve the role of enabling conversation if it’s based on an assumption of equality among participating languages (2023: 76).
De beeldvorming van Nederlandstalige literatuur in Zuid-Afrika, meer bepaald in het Afrikaans, is om evidente redenen aan een kritische herziening toe. De term Afrikaans wordt overigens gebruikt als een verzamelnaam, niet alleen verwijzend naar Standaardafrikaans maar ook naar de vele variëteiten van de taal, in het bijzonder het Kaaps (dat ook weer een linguïstische verzamelterm is). De bijdrage is tegelijk een oproep gericht aan letterenfondsen in de Lage Landen, subsidiënten die reeds vele jaren vertalersbeurzen toekennen aan Zuid-Afrikaanse vertalers, maar ook aan uitgeverijen in Zuid-Afrika die de boekproductie van vertaald werk mogelijk maken. De vertaal- en productiekosten, en kosten voor promotie en distributie die gepaard gaan met een vertaalde boekuitgave, zijn niet weinig. Er wordt dus streng geselecteerd en velerlei factoren worden doorgaans in rekening genomen, zoals transnationaal renommee, reputatie van de vertaler en literaire prijzen in het brontaalgebied.
Er is daarnaast een acute nood aan goede opleidingen voor (jonge) vertalers in het Afrikaans, zij die als cultureel bemiddelaar optreden tussen het Nederlandse en het Afrikaanse taalgebied. Er is dringend nood aan meer diversiteit onder vertalers, zowel jongere stemmen als een rijkere variëteit aan divers cultureel ingebedde stemmen. En last but not least dringt zich een meer inclusieve canon op van de Nederlandstalige literatuur in Zuid-Afrika.
Vertaling als productiereceptie van anderstalige literatuur
In het themanummer ‘Het buitenland bekeken. Vijf internationale auteurs door Nederlandse ogen (1900-2000)’ van Nederlandse Letterkunde, intussen bijna twintig jaar geleden gepubliceerd, wordt door Els Andringa, Sophie Levie en Mathijs Sanders literaire dynamiek omschreven als een afwisseling van allochtone en autochtone ontwikkelingen in een literaire cultuur, een complex van convergenties en divergenties tussen taal- en cultuurgebieden. De basisstelling is dat buitenlandse literatuur, al dan niet in vertaling, deel uitmaakt van een nationale literatuur of de literatuur van een taalgebied. Interviews met schrijvers, receptieteksten zoals recensies en ook kritische repertoires van schrijvers en critici, vooral niet te vergeten vertalingen, spelen een rol in het proces van internationale cultuur- en teksttransmissie. In de transnationale literatuurstudie worden onder meer met behulp van de vertaalwetenschap en vergelijkende letterkunde relaties tussen literaire culturen bestudeerd. Benevens de kritische ontvangst van anderstalige teksten (door critici) wordt gesproken over een creatieve productiereceptie van literatuur (door vertalers). De vertaling biedt altijd een tekstinterpretatie die per definitie wordt bepaald door literaire tradities in het ontvangende taalgebied, door een vertalerspoëtica en vertalingsstrategieën, en vanzelfsprekend door de culturele context waarin de vertaling wordt geproduceerd, gedistribueerd en gerecipieerd. De relaties tussen het Afrikaans en het Nederlands, wat de trans-linguïstische literaire vertogen betreft, worden ondanks of net dankzij de historische linguïstische verwantschap van beide talen al vele jaren bepaald door vertalingen. De talen mogen dan veel gemeen hebben, vertalingen dringen zich telkens weer op. Wie naar het Kaaps luistert en in het Kaaps leest, zal merken dat de linguïstische afstand tussen die variëteit van het Afrikaans en het Nederlands steeds groter wordt. Vertaling als verbintenis dringt zich dus almaar méér op.
Uitgeverslandschap in Afrikaans (vertalingen uit Nederlands)
Een panoramisch overzicht van de vertaalgeschiedenis van literaire teksten in beide taalrichtingen biedt een indrukwekkend beeld van de literaire receptieproductie. De bibliografische lijst van Protea Boekhuis, met 145 boeken die uit het Nederlands zijn vertaald in een van de elf ambtelijke talen in Zuid-Afrika (1998–2022), is substantieel voor een dergelijk overzicht. Hoewel Protea jarenlang de meest ondernemende uitgeverij is in Zuid-Afrika van vertaalwerk uit het Nederlands in het Afrikaans, begeeft zich sinds enige tijd een handvol spelers in het uitgeverijlandschap, zoals Naledi en het kleinschalige project Imprimatur. Dankzij de inspanningen van letterenfondsen in Nederland en Vlaanderen kunnen vertalingen worden gerealiseerd.
Vertaalopleiding en inclusieve canon
Het is mijns inziens van belang dat onder andere aan universiteiten méér wordt ingezet op de professionele opleiding van jonge vertalers met als resultaat uitstekende vertalers maar ook een grotere diversiteit in de cohorte van vertalers. Daarnaast moet de titellijst van vertaalde romans en dichtbundels tegen het licht worden gehouden. Het tekstencorpus dat nu in het Afrikaans beschikbaar is, is bijna uitsluitend gericht op de literatuur van de Lage Landen, en daarnaast: overwegend wit en mannelijk. Een meer inclusief beeld van de Nederlandstalige literatuur dringt zich op: tot op heden zijn nauwelijks teksten vertaald van schrijvers van kleur in Nederland en België, én op één schrijver na uit de Surinaams-Nederlandse en Antilliaans-Nederlandse literatuur. Alfred Schaffer, aan moederskant van Arubaanse afkomst, is die uitzondering. Een andere uitzondering is zoals elders gesteld De tienduizend dingen van Maria Dermoût. En goed dat Ena Jansen nu ook Max Havelaar (2025) vertaalde in het Afrikaans, meer dan honderdzestig jaar na de eerste druk.
Universiteiten hebben een maatschappelijke opdracht: investeren in degelijke vertaalopleidingen. Zowel voor door de wol geverfde vertalers als voor startende vertalers zijn veel bijzondere titels ter beschikking die een Afrikaanse vertaling verdienen. Er is alles voor te zeggen vooral voor studenten in Zuid-Afrika méér teksten beschikbaar te stellen die over koloniale en postkoloniale thema’s handelen, over woede en pijn, en wat het betekent generaties lang onderdrukt te zijn door imperialistische en seksistische systemen. Ik denk hierbij aan: Doe het toch maar (2021) van Babs Gons, Jaguarman (2020) van Raoul de Jong, Habitus (2018) van Radna Fabias, Confrontaties (2020) van Simone Atangana Bekono en Wie was ik. Strafregels (2020) van Alfred Schaffer. De boeken verdienen zonder meer een vertaling in het Afrikaans. Laten we die titels vertalen in een context van postkoloniale letterkunde en contemporaine discussies over dekolonisering.
Nederlandse literatuur in mondiaal perspectief
Nederlandstalige literatuur is bijzonder geschakeerd: multicultureel, etnisch divers, meertalig, pluriform. Ze wordt geschreven op meerdere plekken in de wereld waar ze in contact met andere talen en culturen velerlei gedaanten aanneemt. Ook Nederlandse literatuur is een verzamelnaam: het gaat over velerlei Nederlandsen. De literatuur in Nederland en Vlaanderen is onderling al heel verschillend. Bij uitbreiding geldt het voor de Nederlandse literatuur die in Suriname, op de Antillen en in Indonesië wordt geschreven. De internationale beeldvorming van wat meestal nogal beperkend wordt aangeduid met “Nederlandse literatuur”, dat wil zeggen de tekstproductie in de Lage Landen, spoort niet altijd met het mondiale gegeven. Wanneer we de canon van de Nederlandse letteren bekijken in verschillende taalgebieden, dan is de canon die we zo graag in de Lage Landen promoten nogal eenzijdig te noemen.
Wat de beeldconstructie van Nederlandstalige literatuur betreft in Zuid-Afrika is er al meermalen voor gepleit teksten van Nederlands-Surinaamse, Nederlands-Antilliaanse en Indonesische auteurs te vertalen, werk van onder anderen Frank Martinus Arion, Edgar Cairo, Albert Helman, Anton de Kom, Astrid Roemer en Bea Vianen. Of bijvoorbeeld de novelle Winarta van Basuki Gunawan, “de verwoorde wrede wellust van een jonge Indonesiër die na de moord op zijn ouders deelneemt aan de vrijheidsoorlog van Indonesië”, volgens Van Dis in de Rudy Kousbroeklezing “ongekend in onze letteren” (2024: 38).
Translinguïstisch verkeer tussen Afrikaans, Kaaps en Nederlands
Een vertaalproject dat thans wordt ondernomen bij UWK op instigatie van Antjie Krog, Karin Benjamin, Marni Bonthuys en Valda Jansen laat het beste verhopen. Ik schreef er al over in een vorige repliek. De bloemlezing met vertalingen van werk van hedendaagse jonge vrouwelijke auteurs van kleur, vertalingen uit het Nederlands in Kaaps door studenten, bevat in totaal dertig gedichten: van Simone Atangana Bekono, Radna Fabias en Babs Gons. Ik stel voor later ook werk van spoken word dichter Lisette Ma Neza, van Alara Adilow (Mythen en stoplichten, 2022), Babeth Fonchie Fotchind (Plooi, 2022) en onder anderen Nisrine Mbarki (Oeverloos, 2022) te overwegen.
De selectie uit de debuutbundels van Simone Atangana Bekono, Radna Fabias en Babs Gons wordt in het vertaalproject gecombineerd met werk van onder anderen Lynthia Julius, Ronelda Kamfer en Jolyn Phillips, geschreven in verscheidene variëteiten van Afrikaans, in Nama-Afrikaans, Overbergse Afrikaans en Kaaps. Dergelijke initiatieven met medewerking van schrijvers en vertalers in de Lage Landen en in Zuid-Afrika laten een rijker, meer divers en inclusief beeld zien van het actuele literaire klimaat en hedendaagse debatten over ras, gender en cultureel-etnische achtergrond, kolonialisme en sociale klasse in de literaturen van het Nederlands en van het Afrikaans. Daarenboven gaat het over schrijvers die soortgelijke onderwerpen aansnijden: woede en emotie. Louise Viljoen stelt vanuit comparatief perspectief dat dichtbundels van Ronelda Kamfer, Jolyn Phillips, Simone Atangana Bekono en Radna Fabias “de emotionele uitwerking van gender- en rassendiscriminatie registreren”. Zij benadrukt dat het werk van deze vrouwelijke dichters “een krachtige bevestiging [biedt] van de geldigheid en het belang van verzet tegen alle vormen van discriminatie, precies door de representatie en mobilisering van affect en emotie”. Ook dit is een belangwekkende vaststelling: “Afgezien van thematische overeenkomsten en historische banden [tussen Afrikaanse en Nederlandse literatuur], wordt vergelijkend onderzoek aangespoord door het gegeven dat literatuur steeds meer over nationale, geografische, culturele en talige grenzen beweegt, vooral in een wereld waarin toenemend sprake is van migratie en verplaatsing. Transnationalisering nodigt uit tot vergelijkingen tussen werken in verschillende maar ook vergelijkbare omstandigheden”. De dichters waarover Viljoen het heeft – Bekono, Fabias, Kamfer en Phillips – bieden in hun werk “representaties van affect en emotie als complexe interpretaties van bepaalde socioculturele en politieke omstandigheden” (mijn vertaling).
Het is in spanning uitkijken naar het vertaalwerk dat niet alleen een correctie biedt op het stereotiepe beeld dat vandaag bestaat van de Nederlandse literatuur in Afrikaans. Het biedt daarenboven een relevant, inclusief en indringend beeld van onderwerpen die er vandaag toe doen in het literair en dus in het maatschappelijk debat. Protea Boekhuis zal in de loop van 2025 het boek uitgeven met Afrikaanse, Kaapse en Nederlandse poëzie.
In een vorige repliek wijdde ik er al over uit. Een van de initiatiefnemers is Antjie Krog, samen met Karin Benjamin (UCT), Lawrence Donovan (UWK) en een plejade van vertalers. Zij hebben de schouders gezet onder deze uitruil van teksten in Nederlands, Engels en Kaaps. Carla Lindt (UWK) bezorgde samen met een medestudent een (vooralsnog onuitgegeven) werkvertaling van de roman Kompoun van Ronelda Kamfer in het Engels – Alfred Schaffer deed het al eerder in het Nederlands (Wereldbibliotheek), Georges Lory vertaalde de roman in het Frans als Le cantonnement in het fonds van de Zwitserse uitgeverij Éditions Zoé – en zij sprak hierover in het webinar ‘Dynamiek van toe-eigening en vervreemding. Recente literaire gesprekken tussen Afrikaans en Nederlands’ (op het discussieforum Samespraak, 7 mei 2024). Over het belang van de creatieve en wat mij betreft ook beeld-retoucherende onderneming, in hoeverre het vertalerscollectief een uitbreiding beoogt van de Nederlandstalige poëzie in Zuid-Afrika, getuigt Krog in een tweespraak die elders in dit boek is opgenomen.
De meerwaarde van een dergelijk project schuilt niet alleen in de keuze van de bronteksten maar ook in de betrokkenheid van jonge vertalers van kleur, nog niet gereputeerd als vertaler maar duidelijk met voeling met het geselecteerde werk en het Kaaps waarin wordt vertaald. Met Babs Gons en Simone Atangana Bekono kon ik over het vertaalproject een vraaggesprek voeren waarvan de neerslag in dit boek is opgenomen. Er is trouwens alles voor te zeggen in de omgekeerde richting ook (Nederlandse) vertalingen op te nemen van teksten van onder anderen Ashwin Arendse, Veronique Jephtas, Lynthia Julius, Ronelda Kamfer, Churchill Naudé, Pieter Odendaal, Ryan Pedro, Jolyn Phillips, Bibi Slippers en Nathan Trantraal in een Nederlandse boekpublicatie. Het themanummer met als curator Alfred Schaffer (DW B) licht alvast een tip van de sluier met een beperkte selectie uit de Zuid-Afrikaanse literatuur van dit moment.
Een bloemlezing heeft niet alleen een literair-revelerende functie en draagt bij tot de bekendmaking van lyriek in diverse cultuurgemeenschappen. Daarenboven laat een keuze uit het werk soortgelijke thema’s zien, een schriftuur die ondanks de taalverschillen intersectionele parallellen vertoont en zoals gezegd handelt over ras, gender, religie en sociale klasse, leeftijd, grond en allerlei thema’s met betrekking tot identiteit en de verhouding van subject en maatschappij in een postkoloniale context.
Vooral de deelname van vertalers van kleur, ook studenten, aan het vertaalproject maakt het tot een unieke onderneming, belangwekkend en noodzakelijk. Ik verwijs naar een vraaggesprek eerder in deze ‘Brief en repliek’ (‘Tweespraak met Antjie Krog’: https://voertaal.nu/tweespraak-met-antjie-krog-de-witte-canon-van-de-nederlandstalige-literatuur-in-zuid-afrika-taalsleutels-voor-meerstemmig-intercultureel-verkeer/), waarin de auteur toelichting geeft bij het project van het Centre for Multilingual Diversities Research (UWK).
Studenten in vertaalopleidingen moeten zich bewust zijn van het maatschappelijk verbindend en ideologisch proces van de vertaalslag. Vertalers ondernemen vanuit existentieel-culturele en poëticaal-esthetische affiniteit vertaalwerk, idealiter ook wanneer zij contractueel een opdracht uitvoeren. Zonder affiniteit met of interesse voor de brontekst is vertaling maar een monotone broodwinning die meestal zielloze teksten oplevert.
De transmissie van teksten is nooit waardenvrij. Een politieke en culturele ideologie gaat gepaard met de selectie van teksten en de manier waarop het vertaalwerk wordt ondernomen. In het proces van interculturele teksttransmissie is de actieve betrokkenheid van de bemiddelaar, in dit geval de vertaler maar ook de uitgever en de redacteur, tekst- en dus beeldbepalend. Niet alleen in het intercontinentaal gesprek tussen literaturen, zoals van het Afrikaans en het Nederlands, ook in een veeltalige context zoals in Zuid-Afrika, is vertaling een absolute noodzaak want maatschappijvormend en verbindend. “Salig is die vertalers” schrijft Antjie Krog (2023) op de website van PEN Afrikaans. Of met Gerrit Komrij, door Krog aangehaald: “Vertaling schept ruimte in een taal”. Indien taalgemeenschappen niet de moeite doen, ook niet de nodige financiële inspanningen leveren om elkaars cultuurproducten te leren kennen, voor elkaar gewoonweg verstaanbaar te zijn, dan is er geen afdoende grond voor sociale cohesie. Vertalingen produceren is de hand reiken en zich openstellen voor andere perspectieven en diverse mens- en wereldbeelden, een verschillend politiek, cultureel, sociaal en cultureel discours. Het is alles een kwestie van openheid. Die openingen moeten we zelf creëren. Het is alles een kwestie van “oxygen”, stelt Ngũgĩ wa Thiong’o: “Translation, the universal language of languages, can really help in that generation of oxygen” (2023: 93). Vertaling heeft hij in hetzelfde essay de lingua franca genoemd van alle talen, dus de taal der talen.
Hartelijke groet uit Gent.
Yves.
Bibliografie
Andringa, E, S Levie en M Sanders. 2006. Het buitenland bekeken. Vijf internationale auteurs door Nederlandse ogen (1900-2000). Nederlandse Letterkunde, 11(3):197–210.
Krog, A. 2023. “Salig is die vertalers, want hulle sal die aarde beërwe.” PEN Afrikaans, 14 juni.
Schaffer, Alfred. 2024. O se boloke / Bescherm ons. Inleiding. DW B, 169(4):5–8.
Schleiermacher, F. 2010. Over de verschillende methoden van het vertalen. Denken over vertalen. Tekstboek vertaalwetenschap. Reds T Naaijkens, C Koster, H Bloemen en C Meijer. Vert deur H Bloemen. Nijmegen: Vantilt, ble 39–60.
Van Dis, A. 2024. De kolonie mept terug. Amsterdam, Antwerpen. Augustus/Atlas Contact.
Viljoen, L. 2022. ’n Vergelykende ondersoek na die representasie van woede in digbundels deur Ronelda Kamfer, Jolyn Phillips, Simone Atangana Bekono en Radna Fabias. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans, 29(2):3–28.
Wa Thiong’o, N. 2023. The language of languages. Reflections on translations. Londen, New York, Kalkutta: Seagull Books.
*
Met dank aan Nicol Stassen voor inzage in de bibliografische lijst van vertaalde boeken (Protea Boekhuis).
De tekst is een gewijzigde versie van mijn referaat op de studiebijeenkomst: “Salig is die vertalers?” Vertalingen en uitwisselingen tussen Kaaps, Nederlands en andere talen. Universiteit Luik, 25 Oktober 2024.
