Begin dit jaar waren we ervan overtuigd dat Bankier van het verzet de Nederlandse inzending voor de Oscars moest worden. Nu heeft deze oorlogsfilm, die onlangs tijdens het Nederlands Film Festival nog werd onderscheiden met maar liefst vijf Gouden Kalveren, concurrentie gekregen van De dirigent, een film met internationale allure over de eerste vrouwelijke dirigent: Antonia Brico.

De dirigent vertelt het op historische feiten gebaseerde verhaal van de Amerikaans-Nederlandse dirigente Antonia Brico (1902-1989). In deze biopic is Antonia (Christanne de Bruijn) het kind van een ongehuwde moeder. Ze groeit op bij pleegouders, die haar Willy Wolters noemen. Als haar biologische moeder haar dochter probeert terug te krijgen, vluchten haar pleegouders met het meisje naar Amerika.

Terwijl ze opgroeit, is Willy zich er niet van bewust dat ze geadopteerd is. Het geheim van haar afkomst zorgt echter voor spanningen in haar relatie met haar pleegmoeder (Annet Malherbe). Wanneer Willy ontdekt dat de Woltersen jarenlang tegen haar hebben gelogen, breekt ze met hen en neemt ze de naam aan die haar biologische moeder haar heeft gegeven: Antonia Brico.

Christanne de Bruijn speelt de rol van haar leven als Antonia Brico.

Zelfs haar grote liefde, de rijke impresario Frank Thomsen (Benjamin Wainwright), is niet in staat Antonia’s verlangens en ambities te begrijpen.

Antonia wil dirigent worden, maar het beeld van een vrouw op de bok wordt in de eerste helft van de twintigste eeuw als sociaal onaanvaardbaar gezien. Niet alleen mannen denken er zo over, maar vrouwen ook! Om geld te verdienen voor haar opleiding werkt Antonia als pianiste in een vaudevilletheater. Dit milieu van komedianten en travestieten is misschien wel de enige omgeving waar ze oprechte warmte en vriendelijkheid ondervindt.

Als blijkt dat ze in Amerika niet verder komt, zoekt Antonia haar heil in haar geboorteland, Nederland. Willem Mengelberg (Gijs Scholten van Aschat), de beroemde dirigent van het Concertgebouworkest, wijst haar fijntjes af en stuurt haar door naar zijn Duitse collega Karl Muck. In Berlijn krijgt Antonia voor het eerst de kans te laten zien wat ze kan. Na een zegetocht als gastdirigent bij verschillende grote Europese orkesten keert ze terug naar Amerika.

Ondanks haar successen overzee is er in Amerika geen enkel orkest dat Antonia een aanstelling wil geven. Ze mag alleen met het New York Philharmonic optreden als ze van tevoren zelf alle kaartjes koopt! De beau monde van New York dreigt weg te blijven. Maar inmiddels is in Amerika de Grote Depressie uitgebroken. Antonia besluit het concert gratis toegankelijk te maken, zodat ook de armsten uit de samenleving – onder wie haar adoptieouders; haar vader was een eenvoudige straatveger – kunnen komen luisteren. Als ook presidentsvrouw Eleanor Roosevelt belooft te komen, stroomt het publiek en masse toe. Vanaf dat moment is Antonia’s reputatie gevestigd.

Toch blijft het onmogelijk voor Antonia om als vrouw een vaste positie te verwerven. In de jaren dertig stelt de Amerikaanse regering haar aan als dirigent van een orkest van werkloze musici. Het is een vernederende positie, want eigenlijk is Antonia’s enige opdracht om de muzikanten bezig te houden zodat ze hun vaardigheden niet verliezen. Als op een dag alle mannelijke orkestleden wegblijven omdat er audities gehouden worden waar alleen mannelijke musici welkom zijn, komt Antonia op het idee een vrouwenorkest op te richten. Dit Women’s Symphony Orchestra wordt een grote hit, en de aandacht van het publiek zal pas verslappen als Brico – omdat zij geen onderscheid tussen de seksen wil maken – ook mannen in het orkest begint toe te laten.

Het is haar gelukt! Antonia’s pleegvader (Raymond Thiry) leest een krantenbericht over Antonia’s triomftocht langs Europese concertzalen.

Transgender acteur Scott Turner Schofield speelt een intrigerende rol als bandleider Robin Jones.

Regisseur Maria Peters – bekend van succesvolle kinderfilms als De tasjesdief, Kruimeltje, Pietje Bell en een reeks jeugdfilms op basis van de boeken van Carry Slee, evenals sfeervolle films voor volwassenen als Left Luggage en Sonny Boy – heeft zo’n vijftien jaar moeten knokken om deze film te realiseren. Peters kreeg het idee voor De dirigent toen ze een documentaire over Brico zag van folkzangeres Judy Collins. Bij het schrijven van het scenario kreeg Peters hulp van Rex Brico, een neef van Antonia die kort na de Tweede Wereldoorlog een half jaar bij zijn nicht in Denver in huis heeft gewoond en die sindsdien altijd contact met haar heeft gehouden.

Ondanks de lange voorbereidingstijd lijkt De dirigent precies op het juiste moment te komen. In Peters’ film komt een scène voor waarin Antonia aangerand wordt door haar pianoleraar. Het lijkt alsof Peters daarmee wil aansluiten bij het huidige #metoo-debat. Maar de scène stond al in het script lang voor #metoo nieuws werd.

De rol van Antonia Brico wordt gespeeld door Christanne de Bruijn. Een verrassende keuze, want tot dusver was De Bruijn vooral te zien in musicals als Wicked, Sister Act en Moeder ik wil bij de Revue, gastrollen in tv-series als Flikken Maastricht en Moordvrouw en een paar commercials. De dirigent is De Bruijns eerste filmrol. Waarschijnlijk is het De Bruijns conservatoriumopleiding – cello en zang – die haar zo geschikt maakte voor deze rol. De Bruijn beschikte over de muzikaliteit die nodig was om een dirigent uit te beelden. De Bruijn heeft een frisse uitstraling en ze slaagt erin Brico’s passie, zelfopoffering, doorzettingsvermogen en humor overtuigend gestalte te geven.

Hij heeft maar een klein rolletje. Toch bewijst Gijs Scholten van Aschat als Willem Mengelberg opnieuw dat hij een van de beste acteurs van Nederland is.

Natuurlijk hadden de filmmakers een deel van De dirigent het liefst in het Amsterdamse Concertgebouw geschoten. In het interieur van het Concertgebouw zijn echter te veel moderne elementen te zien en het zou te duur worden om die voor de filmopnames te verwijderen. Daarom werd voor de muziekscènes uitgeweken naar België, onder meer naar de opera in Antwerpen en muziektempel De Vooruit in Gent. De straatscènes in New York zijn opgenomen in een studio in Bulgarije. Daarnaast speelt Peters met geschilderde decors die doen denken aan oude Hollywoodfilms.

Aan de positie van vrouwelijke dirigenten is sinds Antonia Brico in de jaren dertig furore maakte nog weinig veranderd. Op dit moment zijn slechts vijf van de honderdvijftig topdirigenten in de wereld vrouw. En in de top 20 is niet één vrouw te vinden. Dit jaar heeft het Radio Filharmonisch Orkest als eerste Nederlandse topgezelschap een vrouwelijke dirigent binnengehaald: de Amerikaanse Karina Canellakis.

Lees ook

Concertgebouworkest ontslaat chef-dirigent na #metoo-beschuldigingen

Eindelijk weer eens een ouderwetse oorlogsheld