Commandeur van de Kaap
Joyce Bergvelt
LM Publishers
ISBN: 9789460229985
Prijs: € 24,50.
Het leven van Simon van der Stel (1639-1712) leest als een jongensboek: geboren op Mauritius, in Nederland levend in de hoogste kringen en uiteindelijk commandeur en later gouverneur van de Kaapkolonie in Zuid-Afrika. Het leven van deze bijzondere man uit de 17e en 18e eeuw is zeker de moeite van een roman waard.
Joyce Bergvelt kiest in haar historische roman Commandeur van de Kaap voor vijf vrouwen die om hem heen hebben geleefd. Zijn moeder, zijn stiefmoeder, zijn vrouw, zijn schoonzus en zijn tot slaaf gemaakte. Het gevaar bestaat dat het daarmee een verhaal aan de zijlijn is. Dat is het ook gedeeltelijk, je krijgt de gebeurtenissen mee via de vrouwen, die zelden rechtstreeks getuige zijn van de historische gebeurtenissen door mannen geschreven en gedicteerd. Daarin ontbreken nogal eens vrouwen.
Verbeeldingskracht
Dat vraagt ook veel van het voorstellingsvermogen. Veel dingen komen niet voor in de bronnen en zijn dan aangewezen op de verbeelding. Dat weet de verteller in Joyce Bergvelts historische roman mooi in te vullen. Ze duikt treffend in de levens van de 17e-eeuwse vrouwen. Dat begint al meteen met zijn moeder Maria Lievens, ze is van "gemengd" bloed en daarmee een mesties. Het wordt een lijdend motief in de roman.
De verbeelding van de verteller heeft als nadeel, dat ze alles wel bekijkt met 20e-eeuwse ogen. Zijn vrouwen bijvoorbeeld echt zo vaak betrokken bij de beslissingen in de mannenwereld of vonden de mannen hun vrouwen dat niet waard. Zeker ook de omgang met de slavin Susanne in hun huis, is best mild en gelijkwaardig in het verhaal. Ze ogen soms meer als bedienden dan als slaven. Dat een slaaf het zo goed heeft als in de roman van Joyce Bergvelt, dat is eerder een uitzondering van de regel in de tijd waarin het verhaal speelt.
Meeslepen
Als je deze bezwaren aan de kant schuift, ontluikt er zich een prachtig verhaal voor je ogen. Joyce Bergvelt weet je mee te slepen in de bijzondere tijd. Ze weet je tegelijk te vervullen met een lichte gene. Dat wij ons zo gedragen hebben in deze gebieden. Dat wij zo met onze medemensen zijn omgegaan. Dat gedrag is niet goed te keuren. De trots zoals vroeger bij de geschiedenisles zo sterk heerste, die ontbreekt gelukkig in dit boek.
Het verhaal is zeker de moeite van het lezen waard. Simon van der Stel geboren uit een Nederlandse vader en een moeder van "gemengde" afkomst, onderweg op zee als het jonge echtpaar Van der Stel naar Mauritius reist. Maria Lievens is nog jong, haar moeder is slaaf geweest in Nederlands Indië.
Het accentueren van de afkomst zoals in deze roman gebeurt, sluit goed aan op een tijd waarin afkomst belangrijker was dan ooit. De persoon Simon van der Stel houdt het zorgvuldig verborgen. Vooral in Nederland weet hij het met zijn lichte huidskleur ver te schoppen. Het ambitieuze van de commandeur laat de verteller zijn hele leven terugkomen. De "gemengde" afkomst weet hij zorgvuldig weg te houden van zijn tegenstanders.
Misstanden
Joyce Bergvelt weet in haar roman goed het verleden tot leven te wekken, compleet met misstanden en ze voert deze ook op in het verhaal zelf. Zoals het uitmoorden van de Ceylonezen op het eiland Ceylon. Simon van der Stel zijn vader Adriaen is op missie gestuurd door de gouverneur Maetsuyker. Als Maria naar de gouverneur om te weten te komen wat er is gebeurt, doet ze de verschrikkelijke ontdekking:
'Want dit is úw schuld. U heeft de Raja tegen ons gekeerd. Adriaen heeft het mij verteld. Hij voelde dit al aankomen, en hij heeft u hiervoor gewaarschuwd. Toch heeft u hem daarheen gestuurd, terwijl ze alles tegen zich hadden. En nu is hij dood. Het is úw schuld.'
De gouveneur trekt bleek weg en staart haar geschokt aan.
Ze laat Simons hand los, staat op en loopt naar de tafel. De officiere die haar de weg verspert ziet haar uitdrukking en doet haastig een stap opzij.
Ze draait zich half om. 'Dat is zijn hoofd, nietwaar?'
Niemand in de kamer verroert zich. Even is het doodstil.
Maetsuycker knikt. 'Ja,' bromt hij.
Maria voelt het bloed naar haar hoofd stijgen, haar hart gaat tekeer als een bezetene. Voor haar ogen verschijnt een waas, en dan knapt er iets. Krijsend vliegt ze op de gouveneur af. Met haar handen uitgestrekt als klauwen haalt ze naar hem uit. Naar zijn gezicht, zijn nek, zijn borst en zijn hoofd. Overal waar ze maar bij kan.
'Het is uw schuld! Dit is uw schuld! U heeft hem de dood ingejaagd! gilt ze.
Dan wordt ze aan alle kanten vastgegrepen, en ze zweeft, machteloos door de vele handen die zich om haar armen hebben geklemd, haar optillen en tot zitten dwingen op de eerste de beste stoel. Iemand drukt haar schouders stevig naar beneden zodat ze niet overeind kan komen. (52)
Later zal Simon het nog moeilijk krijgen tegen Maetsuycker als hij als puber dit verhaal rondbazuint. Het staat zijn prille carrière in de weg. Gelukkig mag hij later na lang aandringen van een familielid toch naar Nederland mag. Het zal hem in contact brengen met de invloedrijke familie Six.
Van der Stel trouwt met Johanna Six. Een ongelukkig huwelijk, ze houdt wel van een glaasje. Onder invloed van de drank ontpopt ze zich als een lellebel. Ze verwaarloost haar gezin en laat veel van de zorg om haar kinderen over aan haar ongetrouwde zus Cornelia Six.
Wijnhandel
Simon is de grote held in het verhaal, hij weet de wijnhandel van de familie tot ongekende bloei te brengen. Ook zijn eigen wijngaarden blijven niet achter in het succes. De situatie in Nederland brengt hier grote verandering in. Het is 1672, het rampjaar, waarin Simon moet dienen in het leger. Het is een donkere periode in zijn leven, waarin hij veel van zijn bezittingen verliest. Als hij dan onder invloed van zijn relaties en familie eindelijk de kans krijgt om gouverneur in Kaapstad te worden, grijpt hij deze met beide handen aan. Hij laat zijn vrouw Johanna achter in Nederland en gaat met zijn schoonzus Cornelia en zijn 6 kinderen naar de Kaapkolonie.
Het ontbreekt Simon van der Stel niet aan ambitie. Hij gaat voortvarend aan de slag, overlegt niet alles met zijn bazen in Nederland. Ook hier geldt het adagium dat het soms beter is achteraf vergiffenis te vragen dan vooraf toestemming. Een paar weken na aankomst in de Kaap, trekt Simon al met een delegatie de binnenlanden in om vruchtbare grond te vinden aan de andere kant van de Tafelberg. Hier in de Van der Stelse bossen ontstaat Stellenbosch. Het is onder invloed van de Nederlanders uitgegroeid tot een wijnbouwgebied van formaat. De wijnhuizen die rond die periode zijn opgericht, bestaan nog steeds. Het landgoed Constantia dat Simon van der Stel later krijgt van de Heren Zeventien, is nog altijd een wijnhuis van kaliber en behoort tot de oudste wijngebieden in Afrika.
Het boek Commandeur in de Kaap weet prachtig de Kaapse en Mauritaanse sferen op te roepen. Het is een ode aan die landen, waarbij de invloed van de Nederlanders, een vloek is op het land. De verteller weet de minachting voor de andere culturen en het misbruik van macht goed bloot te leggen. Het is wel de vraag in hoeverre het lukt. De jongensboekachtige, avontuurlijke sferen roept het boek namelijk ook op bij mij en ze zijn hardnekkig.
Verder vertellen
Aan de andere kant pleit dit boek ervoor om de geschiedenissen verder te vertellen. Joyce Bergvelt weet een periode uit de gedeelde geschiedenis van Nederland, Zuid-Afrika, Mauritius en Indonesië springlevend te maken in haar roman. Het is een verhaal dat afschuw en onbegrip oproept. Hoe mensen minderwaardig werden behandeld vanwege hun huidskleur. Hoe Simon van der Stel, nota bene van "gemengd" bloed en met een oma als tot slaafgemaakte, zich gedraagt ten opzichte van de zwarte medemens. Een onacceptabele episode uit de geschiedenis, waarbij de verteller wel degelijk de ander hun stemmen geeft. Het is schrijnend.
Joyce Bergvelt laat zien dat de slavernij veel verder reikt dan alleen de trans-Atlantische handel in mensen. Het gaat over alle koloniën. In Nederlands-Indië is het aantal slaven heel groot. Ze worden ook gebracht naar uithoeken van de uitgestrekte koloniën. De moeder van Maria Lievens is als slaafgemaakte verhandeld en naar Batavia verscheept. Afkomst is immens belangrijk in de koloniale samenleving, maar ook in de 17e-eeuwse Nederlandse maatschappij.
Vertaling
Joyce Bergvelts vorige roman, Formosa voorgoed verloren uit 2015, behandelt een heel andere VOC-kolonie. Formosa, het huidige Taiwan. Dit boek is ondertussen verschenen in het Engels en een Taiwanese versie is in de maak, vermeldt de achterflap. Commandeur van de Kaap is zeker ook een boek dat vraagt om een Afrikaanse én Engelse vertaling. Daar wil ik op deze plek zeker extra op wijzen. Om dit onderdeel van de geschiedenis ook onder de aandacht te geven op de plekken waar het gebeurd is.
Niet alleen de geschiedenis van dit deel van de wereld krijgt mooi vorm in de roman van Joyce Bergvelt. Ze stelt ook de koloniale samenleving ter discussie waar we tot op de dag van vandaag last van hebben. Wat als Simon van der Stel op zijn tocht naar het latere Stellenbosch zou zijn verongelukt of erger een lot beschoren was zoals zijn vader op Ceylon. Het zijn gedachten die een boek als Commandeur van de Kaap bij je oproept. Waarbij het verhaal, de geschiedenis tot in onze tijd en na ons reikt.
Lees ook:
Nederlandse roman onthult Simon van der Stels leven vóór Zuid-Afrika
Buro: MvH
