Yves T’Sjoen gesels met Alwyn Roux:
Interuniversitaire samenwerking op het gebied van Afrikaans en Nederlands: Vraaggesprek met Prof Alwyn Roux
De leerstoelen Nederlandse taalverwerving (Taalunie) en het interuniversitair project wisselleerstoel Nederlandse taal- en letterkunde en cultuurkunde zijn inmiddels opgericht en enkele maanden geleden door de Vlaamse minister-president Jan Jambon in Pretoria en Kaapstad officieel geïnstalleerd. Voor toelichting bij het project in Zuid-Afrika: https://neerlandistiek.nl/2021/11/vacature-wisseldocentschap-zuid-afrika/. In september neemt Prof Yra van Dijk de honneurs waar als onderzoekhoogleraar (UWK, Stellenbosch en UCT), aangesteld door SAVN, IVN en het Kaapse Forum voor Neerlandistiek. De junior onderzoeker was in februari-maart te gast aan de Universiteit Pretoria. Over realisaties van en uitdagingen voor de neerlandistiek in Zuid-Afrika verwijs ik naar het artikel van Nerina Bosman en Wannie Carstens op de website de lage landen en in het gelijknamige periodiek: https://www.de-lage-landen.com/article/tussen-kans-en-uitdaging-de-neerlandistiek-in-zuid-afrika. Voor het werkplan ‘Nederlands in Zuid-Afrika (2021-2024)’ refereer ik aan het document op Taalunieversum: https://taalunie.org/actueel/260/nederlands-in-zuid-afrika. Sinds 2019 loopt bij Unisa het VisionKeeper-project “Om Afrika te verbeel” in de latere lyriek van Breyten Breytenbach. Samen met Prof Alwyn Roux mag ik het wetenschappelijk onderzoek verrichten. Het project is na de pandemie een nieuwe fase ingetreden: collega Roux is te gast bij de Universiteit Gent op uitnodiging van het Gents Centrum voor het Afrikaans en de Studie van Zuid-Afrika. Het studieverblijf is een aanleiding om recente onderzoekoutput voor het voetlicht te houden.
Yves: Alwyn, welkom aan de UGent. Jouw onderzoekverblijf is onder meer gericht op het referaat dat we eind augustus samen aanbieden op het IVN-colloquium in Nijmegen. De aanbieding belicht een volgend aspect van de onderzoek-tetralogie die ons bij aanvang van het VKP voor ogen stond. Misschien kun je hierover uitweiden voor het lezerspubliek. Daarnaast ben je medeorganisator van het SAVN-luik van het congres van de internationale neerlandistiek. Nadat twee pogingen niet zijn geslaagd, door dat vermaledijde Covid-19 virus, om het SAVN-congres voor het eerst aan te bieden bij de Universiteit van Namibië (Windhoek), is in overleg met de Taalunie en IVN besloten het symposium te koppelen aan of als onderdeel te zien van het driejaarlijks congres van de internationale neerlandistiek. Kan je over dat besluit wat toelichting verschaffen?
Alwyn: Baie dankie vir die vriendelike verwelkoming by die UGent, Yves. Dit is altyd ’n groot voorreg om hierheen genooi te word. Soos jy tereg noem, gaan die ondersoekverblyf spesifiek oor die uitskryf van die tweede en die derde navorsingsartikels van Unisa se VisionKeepers-program: https://www.litnet.co.za/the-representation-of-imagined-africas-in-the-poetry-of-breyten-breytenbach-from-1984-2014/. Die tweede artikel, wat handel oor ’n Popperiaanse kritiek op Breytenbach se “om Afrika te verbeel”-begrip en -aspirasie, behoort aanstons na ’n geakkrediteerde joernaal versend te word; die buitelyne van die derde artikel word voorgehou by die SAVN-been van die IVN-kongres op Woensdag, 24 Augustus: https://colloquium.ivn.nu/programma-17. Die referaat handel oor Breytenbach se “Gorée-” of “eiland-gedigte” soos vervat in Die singende hand (2016) en die prosabundel Woordvogel (oorspronklik A Veil of Footsteps, Podium 2008, vertaling Krijn Peter Hesselink). Hierdie analise word terselfdertyd ’n toetsgeval om te sien tot in watter mate Breytenbach se filosofiese beskouings neerslag vind in sy literêre werk.
Wat aanbetref die SAVN-kongres het Prof Adri Breed (NWU), die voorsitter van die SAVN, die situasie soos volg aan my verduidelik: “Die SAVN sou in 2020 aangebied word, en toe moes ons dit helaas nog ’n keer uitstel. Tradisioneel gesien probeer ons om nooit die driejaarlikse SAVN te reël in dieselfde jaar as die driejaarlikse IVN-kongres nie, want dit is moeilik vir die internasionale Neerlandistiekgemeenskap om twee sulke internasionale Neerlandistiekkongresse in een jaar by te woon (en ons wil uiteraard nie met ons medewerkers kompeteer nie). Maar omdat ons nie die SAVN met nóg ’n jaar wou uitstel nie, het ons gedink dis miskien dan ’n ideale geleentheid om saam ’n kongres aan te bied. Ons gaan dus weer in die toekoms terugval in ’n roetine waar die SAVN-kongres en die IVN-kongres nie in dieselfde jaar is nie, en ons gaan die volgende SAVN-kongres beplan (in Namibië) vir 2024 (dus oor twee jaar, nie drie jaar nie), sodat ons van daar af weer elke drie jaar ’n kogres kan reël (en dit nie dan met die IVN-kongres oorvleuel nie).”
Nodeloos om te sê gaan hierdie ’n baie spesiale kongres wees. ’n Groot totaal van dertig aanbiedings word by die SAVN-been aangebied, tesame met vier gedugte hoofsprekers, naamlik Prof Louise Viljoen (Stellenbosch Universiteit, Suid-Afrika), Dr. Orsolya (Orsi) Réthelyi (Eötvös Loránd University (ELTE), Hongarye), Prof Gerhard van Huyssteen (Noordwes-Universiteit, Suid-Afrika) en Prof Jerzy Koch (Adam Mickiewicz University in Poznań, Pole). Indien jy ’n lid van die SAVN is, kan jy die SAVN gratis aanlyn bywoon. Registrasie vir die aanlyn kongres sluit op 15 Augustus 2022. Registreer asseblief hiér vir die aanlyn SAVN-kongres: https://forms.gle/tRVp7Bm3cvcCFouBA.
Yves: De klemtoon van het lopend Breytenbach-onderzoek concentreert zich op het vroegere slaveneiland Gorée voor de kust van Dakar en het gelijknamige instituut voor democratie, maatschappij en cultuur. De voorbije tijd hebben we hierover vulgariserende artikels gepubliceerd op LitNet en de blog Kwintessens van het Humanistisch Verbond: https://www.litnet.co.za/imagine-africa-goree-instituut-voor-democratie-ontwikkeling-en-cultuur-in-afrika-1992-2022/, https://www.litnet.co.za/om-afrika-te-verbeel-brugfuncties-van-breytenbach-en-goree-instituut/ en https://humanistischverbond.be/blog/906/pan-afrikaans-goree-instituut-dertig-jaar/. Het plan is, of beter: een voorstel van Breyten Breytenbach, om later het eiland te bezoeken naar aanleiding van een geplande raadsvergadering en ter plekke het archief te bestuderen met het oog op de monografie over Breytenbach en Gorée dat ons voor ogen staat.
Alwyn: Op hierdie stadium is die plan om vier artikels te publiseer (soos voorheen vermeld) en dan ’n monografie as deel van my sabbatsverlof saam met jou te skryf oor Breytenbach se betrokkenheid by die Gorée-instituut (GORIN) en sy “om Afrika te verbeel”-doelstelling. Dié monografie sal voortbou op die navorsing wat ons reeds gepubliseer het, met die nodige uitbreidings tot die reeds gepubliseerde navorsing. Natuurlik sal dit soos ’n droom bewaarheid wees om die Gorée-argief te besoek en navorsing oor die argiefmateriaal uit te voer, veral sedert dit vanjaar die dertigste bestaansjaar van die Gorée-instituut is.
Van 2 tot 6 mei mocht ik op uitnodiging van Unisa en het departement Afrikaans en Literaire Theorie een “writing retreat” aanbieden in het wildreservaat Dinokeng, vlakbij Pretoria (https://voertaal.nu/lokalisering-in-een-globaliserende-wereld/). Onderwerp van de lezingen- en gesprekkenreeks is het wetenschappelijk publiceren in de Humanities. In samenspraak met de collega’s konden we van gedachten wisselen over diverse onderwerpen zoals meertaligheid, bibliografisch onderzoek, structuur en stijl van wetenschappelijke papers, het belang van méér-disciplinaire benaderingen van onderzoek. Op basis van de referaten mocht ik daarna op verzoek van Samespraak een online lezing verzorgen voor een internationaal publiek van collega’s die met Afrikaanse taal- en letterkunde bezig zijn. Kun je iets zeggen over de plannen van Unisa, meer bepaald het departement, om dergelijke “retreats” in de toekomst meer geregeld te organiseren?
Alwyn: Akademici se onderrigswerkslading word elke jaar al hoe meer en die geleentheid om navorsing uit te voer word al hoe moeiliker. Daarom het ek aangeklop by die hoof van die Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap by Unisa Prof Elvis Saal om ’n writing retreat een keer per jaar te organiseer. So ’n writing retreat gee die kans aan dosente om hulle onderrigtake een kant toe te skuif en vir ’n week lank slegs aandag aan hul navorsingsprojekte te gee. Op aanbeveling van die navorsingshoof by Unisa, kon ons ook die geleentheid gebruik om ’n mentor uit te nooi na die writing retreat. Daar het geen twyfel by my bestaan dat jy ’n uitstekende mentor vir ons kollegas by Unisa sal wees nie. Ek was dan ook heeltemal reg: Die vyf lesings wat jy aangebied het, het gelei tot stimulerende gesprekke en vir die kollegas tot die integrasie van idees by hulle werk. Altesaam agt Unisa-kollegas het die writing retreat bygewoon, waarvan altesaam vyf navorsingsuitsette verwag word.
Tijdens mijn sabbatical (februari-september 2022) werkte ik aan de kopij van een boek over Breyten Breytenbach en de Lage Landen. De productie loopt wat vertraging op, maar het manuscript is klaar en moet alleen nog worden geredigeerd. Over de contacten en netwerken van Breytenbach in Nederland en Vlaanderen mocht ik een gesprek voeren op uitnodiging van SASNEV (Pinelands) samen met de auteur (https://voertaal.nu/voertaal-breytenbach-bij-sasnev/ en https://neerlandistiek.nl/2022/03/vraaggesprek-met-breyten-breytenbach-door-yves-tsjoen/). Er waren ook andere ondernemingen, zoals een onderhoud met Daniel Hugo over de Afrikaanse vertaling van Het verdriet van België (ook bij SASNEV: https://www.youtube.com/watch?v=P6eQ-tsk6N0), onderwerp van een samenkomst in de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren (Gent) op 7 juni 2022 (‘Het Verdriet in vertaling. Literaire dialogen tussen Afrikaans en Nederlands’): https://www.youtube.com/watch?v=sEMm0LX14f4. Later heeft RSG (met dank aan Johan Myburg) een fragment uitgezonden van mijn voor die gelegenheid ondernomen vraaggesprek met Daniel Hugo. Bedoeling is dat ik bij SASNEV, in gesprek met Eureka Barnard en voorzitter Jan Mutton, een gesprekkenreeks opzet waarvoor ook Ingrid Winterbach en Antjie Krog intussen zijn gevraagd. Hoe belangrijk acht jij dergelijke interlinguïstische cross-overs tussen Afrikaans en Nederlands? De vraag is retorisch, omdat we samenwerken aan een literatuur-historisch boekproject waarin letterkundige wisselwerking of teksttransmissie tussen beide talen het onderwerp is.
Alwyn: ’n Woord wat na my toe kom, is “verruimend” (wêreldverruimend). Dié woord staan direk teenoor “benouend” (eng, verstikkend). Dié cross-over laat dink egter ook aan “bevoorregting” en aan “uitsluiting”, wat ’n noodwendigheid van taal is; as jy nie ’n sekere taal magtig is nie, word jy noodwendig uitgesluit uit daardie taalwêreld (“Die Grenzen meiner Sprache bedeuten die Grenzen meiner Welt” – Wittgenstein). Gisteraand “grasduin” ek in ’n teks wat jy geskryf het in Zacht Lawijd, getiteld “Bert Schierbeek en Apartheid”. Ingesluit is ’n konferensieteks van Bert Schierbeek met “aanstrepingen” van Adriaan van Dis: “Geen mens is democratisch geboren. Democratie moet je leren, democraat moet je worden. En dat word je alleen als je erkent dat je in verscheidenheid samen moet leven” (aangehaal in T’Sjoen, 2019:38). Taalverskeidenheid dan, ’n sleutel tot die verstaan van ons diverse menswees op aarde, wat same-lewing aanspoor. Nie net in Suid-Afrika nie; óók in België. Kollega Jürgen Pieters vergesel my gister na die Poëziecentrum in Gent. Hy vertel dat ’n generasie gelede die Nederlandse studente wel nog Fransmagtig was; dat hy Barthes se tekste in die oorspronklike Frans kon voorskryf. Mens sou immers meer interlinguïstiese kruisbestuiwing wou sien. ’n Plakkaat van Unisa, getiteld “Language Matters”, pryk in die Blandijnbergkampus se gang (UGent), met vertalinge van al die groetwyses in die twaalf amptelike landstale in Suid-Afrika, insluitend gebaretaal. ’n Klein bietjie moeite op individuele vlak moet gemaak word om mekaar se tale beter te leer ken, om demokraties-verantwoorde burgers te word. Hier is ’n plek om te begin; ’n Unisa-webblad met gratis aanlyn kursusse om die basiese segswyses in Noord-Sotho, Tswana, Zoeloe, Suid-Sotho en Xhosa aan te leer: https://www.unisa.ac.za/sites/corporate/default/Unisa-Open/OER-@-Unisa/Learn-to-speak-an-African-Language. Nou dink ek ook aan Jorge Luis Borges se kortverhaal, getiteld “The Library of Babel”, en sy retoriese vraag: “You who read me, are You sure of understanding my language?”
Yves: Op 27 en 28 oktober 2022 organiseert het Gents Centrum voor het Afrikaans en de Studie van Zuid-Afrika (UGent) weer taal- en letterkundige sessies omtrent het Afrikaans (https://www.afrikaans.ugent.be/activiteiten/). De letterkundige sessie is geïnspireerd door een gesprek dat ik mocht modereren op Samespraak samen met Susan Smith en Els de Groen. Pieter Odendaal was de deelnemende dichter. Vervolgens hebben Martina Vitackova (GAZ) en ik collega Smith uitgenodigd voor een keynote-lezing en een panelgesprek met Moya de Feyter, initiatiefnemer van het collectief Kilmaatdichters. Klimaatliteratuur is het centrale onderwerp van de component letterkunde op het congres. Zie jij verschillen in de ontwikkeling van cli-fi in Afrikaans en Nederlands, ook gelet op de verschillende culturele, ideologische en maatschapelijk-historische contexten waarin de literatuur over het onderwerp zich manifesteert en/of ontwikkelt?
Alwyn: Voorlopig dink ek die bloemlesing Ons klein en silwerige planeet (Marais & Zuiderent, 1997) is een van die belangrikste ekologiese tekste in die Afrikaanse en Nederlandse taalgebied. Dit is egter nodig dat dit verruim word deur die bybring van nuwe stemme, met inbegrip van die klimaatskrisis wat ons tans beleef. Op pad van Huis Heymans (waar ek woon in Isabellakaai, Gent) na die Albert Heijn staan op ’n plakkaat dat dit reeds te laat is; dat ons niks meer kan doen nie; die mensheid is gedoem; die sesde massa-uitwissing (of Antroposeen-uitwissing) is reeds aan die orde. Die kwik het vanjaar se Europese somer die rekordboeke herskryf. Is die vraag soseer oor ’n Afrikaanse en/of Nederlandse cli-fi, omdat dit ’n globale probleem is? Mens sou natuurlik kan argumenteer dat die belangrikheid van ekologies-bewus lewe in alle tale “verkondig” moet word.
Vanuit die Amerikaanse filosoof Timothy Morton het die einde van die wêreld reeds aangebreek, en staan ons letterkundes implisiet reeds in teken van die einde van die wêreld. Timothy Morton skryf in Hyperobjects (2013) die volgende: “The strategy of this book, then, is to awaken us from the dream that the world is about to end, because action on Earth (the real Earth) depends on it. The end of the world has already occurred. We can be uncannily precise about the date on which the world ended. Convenience is not readily associated with historiography, nor indeed with geological time. But in this case, it is uncannily clear. It was April 1784, when James Watt patented the steam engine, an act that commenced the depositing of carbon in Earth’s crust—namely, the inception of humanity as a geophysical force on a planetary scale.”
Die ontwikkeling van cli-fi as genre dui op die eksplisiet maak van die globale klimaatskrisis; ek kan alleen maar enkele tekste noem wat ek terloops in Afrikaans en Nederlands teëgekom het:
Johann Lodewyk Marais se gedig “Bloedreuk” soos dit op Versindaba verskyn het: https://versindaba.co.za/2022/04/22/johann-lodewyk-marais-bloedreuk/. Een van die belangrikste dinge wat ons kan doen, is ons eetgewoontes aanpas; dit het belangrik geword om meer plantgebaseerde dieëte te volg; ek dink aan Susan Smith se treffende gedig “Hoe slaap hy Ben van Beurden”, wat gerig is “aan die uitvoerende bestuurder van Royal Dutch Shell namens die seelewe en waters van die Wildekus”: https://www.rattle.com/how-do-you-sleep-ben-van-beurden-by-susan-smith/; ek dink aan Francine Maessen se resensie van die Belgiese digteres Dominique de Groen se bundel Slangen (2022), waarin sy daarop wyse dat De Groen in haar vorige twee bundels gedigte oor die klimaatskrisis geskryf het: https://versindaba.co.za/2022/03/30/recensie-slangen-dominique-de-groen/ (hierdie werke moet ek wel nog opsoek); vir diegene wat op hoogte wil kom van die mees resente teoretiese raamwerke, sal ek die akademiese artikels van Susan Smith en Susan Meyer ten sterkste aanbeveel: https://www.litnet.co.za/ekokritiek-en-die-nuwe-materialisme-n-ondersoek-na-die-nuwe-materialisme-in-enkele-gedigte/ en https://www.litnet.co.za/mens-plant-verbintenisse-die-sideboard-2014-van-simon-bruinders/; ook het Neil van Heerden onlangs oor Lettie van Heerden se roman Stof (2018) gepubliseer: https://www.litnet.co.za/toekomstaal-saadstories-en-ekokritiek-in-alettie-van-den-heever-se-stof/; self het ek my hand gewaag aan die ondersoek van die Amerikaanse digteres Juliana Spahr se digbundel Well then there now (2011), gepubliseer in Journal of Literary Studies: https://unisapressjournals.co.za/index.php/jls/article/view/11084. In haar gedig “Gentle now, don’t add to heartache” belig sy die verreikende gevolge van die Antroposeen soos volg:
We were born at the beginning of these things, at the time of
chemicals combining, at the time of stream run off.
These things were a part of us and would become more a part of us
but we did not know it yet.
Still we noticed enough to sing a lament.
Ek het nog geen sistematiese ondersoek onderneem nie. As kollektief moet ons egter meer erns maak met die klimaatkrisis in ons skryfwerk en ondersoek en leefwyse. Daarom dat die seminaar van die Gentse Sentrum vir Afrikaans en die Studie van Suid-Afrika van groot belang is: bestudering van die cli-fi-tekste wat onlangs verskyn; dit moet lei tot die groter erns van die saak.
Yves: Tot slot, welke zijn de projecten die op stapel staan, bijvoorbeeld wat betreft Sitkamer en Samespraak? Er staat ook een speciale editie geprogrammeerd van Stilet die helemaal is gewijd aan het grensverkeer tussen Afrikaanse en Nederlandse literatuur, méér specifiek Alfred Schaffer als bruggenbouwer en vertaler. Hierover mocht ik destijds de openingslezing geven voor het online platform Samespraak. Alfred Schaffer was tijdens mijn sabbatverlof, samen met Martina Vitackova, vervanger voor het academisch onderwijs. Ook met betrekking tot de samenwerking met Stellenbosch en het Afrikaans in de Lage Landen was die aanstelling als gastdocent door de faculteit Letteren en Wijsbegeerte (UGent) een speciale gelegenheid, met publieke lezingen (https://voertaal.nu/uitnodiging-publiekslezing-door-alfred-schaffer-de-krook-gent-19-april-16u/ en https://kantl.be/agenda/het-verdriet-in-vertaling.-literaire-dialogen-tussen-het-nederlands-en-het-afrikaans) en interessante lessenreeksen voor de Gentse bachelor- en masterstudenten Nederlands.
Alwyn: In die komende maande, gaan ek ’n daadwerklike poging aanwend om Samespraak ’n sterker aanlyn teenwoordigheid te gee. Dit behels die blogruimte na behore inrig sodat die deelnemers op ’n gereelde basis hul navorsing in die publiek kan deel. Sedert die writing retreat en die vorige Samespraak-geleenthede, het dit ook ’n nuwe manier van dink sigself aan ons bekend gemaak: om verskillende wetenskappe saam te dink; hoe kan ons gebruik maak van literatuur buite die konteks van literatuurstudie: om jou laaste lesing by die writing retreat (Dinokeng, Unisa) aan te haal, waarin jy die voormalige rektor van die Vrije Universiteit Brussel aanhaal: “Ik citeer Caroline Pauwels, voormalig rector van de Vrije Universiteit Brussel: ‘Stel je voor dat je in elke bacheloropleiding een pakket keuzevakken aanbiedt waaruit studenten er een of meerdere mogen kiezen: een vak dat wiskundig denken uitlegt aan wie schrik heeft van wiskunde, een vak dat evolutietheorie uitlegt aan niet-biologen, een vak wereldgeschiedenis voor niet-humane wetenschappers, een vak dat robotica en AI uitlegt aan wie geen exacte wetenschapper is, een vak dat kanker en kankerbestrijding uitlegt aan niet-medici... Ik kan nog wel zo’n tijdje doorgaan. Als we ervoor zorgen dat opleidingen er ook daadwerkelijk voor beloond worden om dat soort vakken te ontwikkelen, dan zijn we, denk ik, al een eind op weg om de kloof te dichten’.” Dit sal uitstekend wees as ons Samespraak nie net ’n samespraak tussen tale maak nie, maar ook ’n samespraak tussen verskillende dissiplines.
Wat Sitkamer aanbetref: ek luister gereeld die Ierse digter Pádraig Ó Tuama se podcast Poetry Unbound op Spotify: https://onbeing.org/series/poetry-unbound/. Aangesien die eerste reeks van Sitkamer tot ’n einde gekom het, het ons nog nie ’n nuwe reeks bedink nie. Ek dink egter daaraan om ’n reeks soos dié van Ó Tuama op te neem, met sy idee as vertrekpunt, wat natuurlik Afrikaanse en Nederlandse poësie ondersoek, maar meer later daaroor.
Veel dank, Alwyn. Baie dankie!
Buro: MvH