Hete bliksem, vreemde smetten: Hoe een warenhuis en Nederland door migratie werelds werden
Sietse van der Hoek
Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar
2022
445 blz.
Een breed uitwaaierende geschiedenis van de gereformeerde familie Vanderveen van Duits-Gronings-Drentse afkomst die 125 jaar geleden in Assen een warenhuis opzette. Het verhaal wordt gelardeerd met geschiedenissen van migrantenfamilies: Moluks, Indisch, Surinaams, Turks, Servisch, Spaans en Marokkaans.
- Een goed leesbaar migratieverhaal en veelomvattende historische sfeertekening geschreven door oud-Volkskrant-journalist. Over “hoe het naar binnen gekeerde, provinciaalse Nederland na de Tweede Wereldoorlog weer werelds werd – en de rol en betekenis daarbij van opeenvolgende migrantengroepen, geshowd aan de hand van familiegeschiedenissen.” (435)
- Hete bliksem, oud-Hollands gerecht, afkomstig uit Duitsland waar het Himmel und Erde heet. (12)
Tijdsbeelden
- Over de Navo, in 1949 opgericht en volgens de eerste secretaris-generaal Hastings Lionel Ismay bedoeld “to keep the Russians out, the Americans in and the Germans under.” (16–17)
- “In 1949 werden op last van het gemeentebestuur van Rotterdam twaalf naakten uit een expositie van Kees van Dongen in museum Boijmans Van Beuningen verwijderd, ter bescherming van de geestelijke volksgezondheid.” (19)
- In 1961 publiceerde Simon Vestdijk Een Alpenroman over lesbische liefde. “Geschreven vanuit ‘een perverse visie’, een ‘weerzinwekkende kweek van kunstmatige ziekteverschijnselen’, oordeelde het Algemeen Handelsblad. In Trouw werd gesteld dat het om een verboden vorm van geslachtelijke liefde ging.” (19)
- De Utrechtse hoogleraar en medicus prof FJJ Buytendijk publiceerde in 1951 De Vrouw, waarvan de openingszin luidde: “Het uitgangspunt van deze studie is geweest, dat de vrouw een mensch is.” (19)
- Paus Leo XIII (eind 19e eeuw): “Kleding heeft een sociaal doeleinde. Zij kan dienen om het onderscheid der standen te doen uitkomen. Het verschil van stand is door God en de natuur gewild en het is goed dat men de stand kan herkennen aan een uitwendig teken.” (58)
- “Een Haagse tippelaarster baseerde haar tarieven op de pauselijke klassenredenering: 25 cent voor een heer met hoed en jas, 15 voor een man met een pet en op klompen, 10 cent voor een arbeider in een buis of baaitje.” (58–59)
Religie
- Volkstelling 1899: Twee procent (115.000 Nederlanders): niet-godsdienstig. Negen van de tien Nederlanders rekenden zich tot een kerkgenootschap: 48 procent Nederlands hervormd, 37 procent katholiek, 9 procent Gereformeerd, 6 procent iets anders protestants, en “er werden op de kop af 33 moslims en boeddhisten geteld” (71); in 2017: 51 procent niet religieus (74).
- “Naar schatting hebben tussen 1600 en 1800 zich ongeveer een miljoen mensen van buiten Holland in Hollandse steden gevestigd, met name in Amsterdam.” Een derde kwam uit Duitsland. De Republiek telde destijds anderhalf a twee miljoen zielen. Erika Kuijpers: “De autochtone bevolking van Amsterdam vormde altijd een minderheid.” (95–96)
Andere opmerkelijke passages
- Over Harderwijk, waar van 1873–1878 17.500 militairen werden opgeleid voor uitzending naar de oost. Harderwijk telde destijds 6.550 inwoners, drie officiële bordelen en ruim honderd lokaliteiten met een drankvergunning (98–99).
- De “Harderwijkers hebben bij hun njais naar schatting tussen de 150.000 en 300.000 kinderen verwekt.” (109-110). Harderwijk, “het riool van Europa” (302).
- Over trek van Duitsers naar Nederland. O.a. de Brennickmeijers en de Cloppenburgs; veel namen verwijzen naar Duitse herkomst: Van Kleef, Van Galen, van Keulen, van Aken, van Lippe, etc. (100–101).
- Over Lodewijk van Deyssel, Een liefde. De eerste druk uit 1887 bevat “zogenaamd onvoegzame of onzedelijke uitdrukkingen” (o.a. over hoerenbezoek & masturbatie); in de tweede druk (1899) zijn deze passages geschrapt (106).
- Over verbondenheid met de Boeren in Zuid-Afrika (116–124) en Paul Kruger (120–123).
- Over Felix von Papen, neef van de rijkskanselier, en zijn in 1939 in Nederland gepubliceerde boek Ook een Von Papen. Getuigenissen uit een concentratiekamp (154).
- Over Indische Nederlanders en hun moeite om in Nederland te wennen aan assertiviteit. “We zijn opgevoed met de drie B's: Beschaving, Bescheidenheid, Beleefdheid. Jezelf profileren was onbeschaafd en onbeleefd, want dan kun je een ander in verlegenheid brengen. Een wij-cultuur tegenover een ik-cultuur.” (258)
- Het extra zure en frustrerende voor de Indische Nederlanders was dat ze alle kosten van de gedwongen repatriëring ook nog eens terug moesten betalen: reis, kleren, pension. “Pas in 2015 volgde een kleine compensatie voor niet-betaalde salarissen en gebroken pensioenopbouw uit de Japanse bezettingstijd.” (259)
- “De Nederlander is als een winkelier. De Nederlandse cultuur is tolerant omdat we een handelsvolk zijn.” (261)
- Migranten: 1960: 22 Turken in Nederland – 2010: 384.000 Turkse Nederlanders.
- Tot 1973: 20.000–30.000 gastarbeiders uit Marokko – in 2010: 350.000 Nederlanders met Marokkaanse achtergrond (328-329).
- Spanjaarden aan de Zaan; taal leren door met een papiertje naar de groenteboer te gaan en de namen van producten op te laten schrijven (341).
- Abraham Kuyper openingstoespraak bij de Vrije Universiteit in 1880: iedereen welkom, “al ware hij een Mohammedaan” (419).
- K Schippers: “Ober: hoe vond u de biefstuk? Klant: achter de aardappel.” (434)
Lees ook:
Leesimpressie: Uitverkoren door Saskia Pieterse en Janneke Stegeman
