“Jood”, de vergeten geschiedenis van een beladen woord
Ewoud Sanders
Zutphen: Walburg Pers
2024
192 blz.
Pakkende, verhelderende en veelomvattende tocht door de taal en de geschiedenis. Over woorden en vooroordelen. Over religieuze tradities, een ander uiterlijk, afwijkend gedrag, het uitverkoren volk, joden in (bij)namen en in de Dikke Van Dale.
Gebaseerd op grote hoeveelheid publicaties en o.a. een project waarbij sinds 2011 aan 30.000 jongeren de vraag werd voorgelegd: “Waar denk je aan bij het woord jood?” (9), ook een eerdere enquête via Onze Taal in 2005 waarop ruim 2000 mensen reageerden (12).
Opmerkelijke passages
- Abraham Kuyper: “Joden hebben de media in handen.” (11).
- Kuyper schatte het aantal joden in Nederland in 1878 op bijna een miljoen. Volgens de volkstelling van 1879 woonden hier toen 81.693 joden (19).
- Ondanks de emancipatie kunnen joden volgens Kuyper nooit echte Nederlanders worden. Feitelijk hadden zij volgens hem het lot van Europa in handen. De grote banken, de beurs, de pers, justitie: volgens Kuyper werden ze allemaal aangestuurd door joden. (...) Kuyper was tegen het inperken van de burgerrechten voor joden, maar ze dienden hun plaats te kennen: uiteindelijk waren zij slechts gasten.” (69–71)
- “Bij een bezoek aan Arnhem, in 1491, zorgde een pauselijke gezant ervoor dat alle joden, mannen en vrouwen, zich bij de burgemeester moesten melden. Daar kregen ze een teken uitgereikt voor hun overkleed ‘dair bi men enen joede kennen mach voir enen kirsten‘. (...) Wie weigerde zo’n teken te dragen, moest de stad verlaten. Bovendien werden joodse slagers verplicht om hun vleeswaren te voorzien van een geel vlaggetje zodat het ‘herkenbaar zou zijn als joods vlees’.” (31–32)
- Oudste zegswijze over joden in het Nederlands: “aan de joden overgeleverd zijn” (1555) (36).
- Debat over rechtsgelijkheid voor joden in de Nationale Vergadering duurde acht dagen. Op 2 september 1796 werd unaniem besloten joden gelijke rechten te geven (58).
- Over jodenlijm (asfalt, speeksel) (111) en jodenvet (spuug) (113).
- Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT), dat het Nederlands beschrijft van 1500 tot 1976, telt twintig uitdrukkingen met het woord Turk. (...) Sinds het begin van de zeventiende eeuw kennen we het woord neger. Het WNT telt vijfentwintig samenstellingen plus enkele afleidingen. Ter vergelijking: dit woordenboek bevat ruim 150 samenstellingen met het woord jood, zo’n dertig uitdrukkingen plus dertien afleidingen (124).
- Over Ajax en joden (145–148).
- “Jood” in de Dikke Van Dale (155-176): Eerste editie gemaakt door twee joodse taalkundigen. (1864) (155). Opmerkelijk veel wisselingen: eerst vrijwel niets, daarna bijzonder veel en vervolgens weer aanzienlijk minder samenstellingen en uitdrukkingen met het woord jood (155).
- Definitie van popmuziek in Van Dale: “Benaming voor zekere oorspronkelijk op de rock-‘n-roll gebaseerde, bij jeugdige en onrijpe personen in de smaak vallende, hedendaagse amusementsmuziek.” (168)
- Over het woord neger: Daling: “Van vijftig n-samenstellingen in 1992, naar 37 in 1999, naar 29 in 2005 en 24 in 2015. Sinds 2022 zijn het er 23. (...) Zelf vind ik dergelijke schrappingen een slecht idee, niet alleen bij de woorden jood en neger, maar bij álle beladen woorden.” (175)
Lees ook:
Leesimpressie: Taalmysteries door Alla Peeters, Petra Sleeman en anderen
