Alwyn Roux is genooi om Afrikaanse letterkunde aan die Universiteit Leiden te doseer. Hy het vir Yves T’Sjoen genader om saam met hom aan die kursusmateriaal te werk.
Hulle fokus op die konsep repliek. Alwyn skryf ’n brief wat die lesingmateriaal vir die studente bevat, waarop Yves dan repliek lewer. Die studente kry beide stukke, waaroor hulle dan op hulle beurt moet antwoord as deel van hul opdragte.
Brief 5
Beste Yves
In De ontdekking van het eiland (2025) noem jy dat die werk van Breyten Breytenbach deel uitmaak van die Nederlandstalige gesprek oor literatuur en dat sy literêre oeuvre van meet af aan, dit is vanaf sy Nederlandse debuut Skryt. Om ’n sinkende skip blou te verf (Meulenhoff / Poetry International, 1972), gunstig in Nederland en Vlaandere ontvang is (T’Sjoen 2025:21–2). Breytenbach se dubbele debuut is ’n gebeurtenis in Suid-Afrika met die verskyning van Die ysterkoei moet sweet (1964) en Katastrofes (1964), eersgenoemde ’n digbundel en laasgenoemde ’n kortverhaalbundel. Van 1964 tot 1972 verskyn uit sy pen Die huis van die dowe (1967), Kouevuur (1969), Oorblyfsels uit die pelgrim se verse na ’n tydelike (1970), Lotus (1970) onder die pseudoniem Jan Blom, en Om te vlieg (1971).
’n Gedig wat op die internet beskikbaar is, wat ek graag aan die studente sal wil voorlees, is “’n Brief van hulle vakansie”, wat verskyn in Die ysterkoei moet sweet. Alhoewel Breytenbach in die tydperk voor 1972 nog nie ’n volwaardige bundel in die Lae Lande uitgegee het nie, verskyn daar wel gedigte in die Vlaamse literêre tydskrif Yang Kahier (1968) en in Raster (1969), wat in die “Woord vooraf” van De ontdekking van het eiland aangestip word. Saam met Camille Bourgeus skryf jy ’n artikel getiteld “Breyten Breytenbachs poëzie in Raster” (2017:27), waarin die literêre produksie van Breytenbach in Nederland vóór die uitgawe van die bundel Skryt bestudeer word. Dit is belangrik om te noem dat ’n seleksie van Breytenbach se aanvanklike digbundels in Nederlands by Meulenhoff gepubliseer is in Het huis van de dove. Gedichten 1964–1969 (1976). Dit is ’n Afrikaanse uitgawe met ’n verklarende woordelys deur Adriaan van Dis. Skryt word die eerste maal in 1972 in Nederland uitgegee slegs as Afrikaanstalige uitgawe, met ’n nawoord deur HC ten Berge. Die tweede maal, in 1976, word ’n tweetalige weergawe uitgegee, waarvan die verse vertaal is deur Adriaan van Dis, met die nawoord deur HC ten Berge. Dit sou interessant wees om te sien of Ten Berge se nawoord aangevul is, en of dit byvoorbeeld repliek lewer op Van Dis se vertalings van Breytenbach. In 1977 verskyn Met andere woorden: Gedichten 1970–1975 by Meulenhoff, met ’n verklarende woordelys deur Adriaan van Dis.
Oor die belang van vertaling skryf jy in die koda van De ontdekking van het eiland as deel van ’n vraaggesprek met Willem de Vries dat Breytenbach die vertaling van ’n teks as ’n “vervelling” beskou (T’Sjoen 2025:301). Vir ’n teks om soos ’n slang die ou vel af te skil, beteken om ’n nuwe gedaante te verkry. Dit is ’n besonder insiggewende metafoor, want die ou skil word afgeskil en die teks staan in die teken van ’n nuwe fase van sy lewe. Dit sou die moeite loon om die ontvangs van die oorspronklike en vertaalde weergawes na te spoor. Indien dit nog nie gedoen is nie, sou dit insiggewend wees om self hierdie navorsing te onderneem. Dit sou ook interessant wees om te begin oplees oor die werk van HC ten Berge, veral gesien sy tydskrif Raster. In T’Sjoen (2025:39–57) is dan ’n besonderse tweespraak met Ten Berge gevoer, opgeneem in De ontdekking van het eiland, getiteld “‘Zwervend door verbeelde streken / denk ik vaak aan jou, penseur sauvage in nomadenland’. Tweespraak met HC ten Berge”. Interessant, en hieroor kan verder geskryf word, is dat jy in T’Sjoen (2025:39) skryf dat die aanleiding van sy vrae Ten Berge se vriendskap met Breytenbach is. Ons het vroeër gepraat oor die vriendskap van Jan Greshoff en NP Van Wyk Louw. Watter rol speel vriendskappe in literêre bemiddeling? Sou dit enigsins aantoonbaar wees in ’n gevallestudie?
Wanneer dit gaan oor ’n kontakgeskiedenis en die beeldskepping van Breytenbach se werk in die Lae Lande, is dit belangrik om die resepsie van die oorspronklike en vertaalde weergawes van die gedigte vergelykend na te gaan. Ook sou dit die moeite loon om resensies en kommentare oor die vertaalde werk sorgvuldig na te gaan. ’n Kontakpunt is gesetel in die vertaler self, in hierdie geval Adriaan van Dis. ’n Interessante studie wat op Voertaal gepubliseer is, is dié van Jozefien Vermeylen, getiteld “Adriaan Van Dis leest Breyten Breytenbach”. Die eerste is getitel “Vóór de gevangenisjaren: poëzie als politieke daad” (Vermeylen 2023a), die tweede, “Na de gevangenisjaren: portret van een politiek gevangene” (Vermeylen 2023b), en die derde, “Een verhaal van ontzag en respect” (Vermeylen 2024).
Soos reeds inleidend verduidelik, word Breytenbach se lewenswerk in drie periodes verdeel, naamlik ’n voortronk- (1964–1975), tronk- (1975–1983) en natronkfase (1990–2024). Die voortronkfase blyk duidelik uit die boonste afdeling, veral wat die digkuns aanbetref. Die tronkfase, van 1975 tot einde 1982, bring ’n interessante gebeurtenis na vore. Die aanloop tot Breytenbach se inhegtenisname begin reeds in 1965, toe sy Franse vrou, Yolande, van Viëtnamese afkoms, nie ’n visum kon kry om Suid-Afrika binne te kom nie, weens die destydse apartheidswetgewing teen gemengde huwelike. Francis Galloway skryf soos volg daaroor in haar proefskrif, getiteld “Breyten Breytenbach as openbare figuur” (1990):
Sedert 1965 figureer die Suid-Afrikaanse apartheidswerklikheid as die spil waarom Breytenbach se verbittering draai en waarteen sy verset gerig is – in sy uitsprake oor die skrywerstaak, in ’n hoë mate in sy skryfkuns self, en in sy politieke optrede wat in 1975 sou uitloop op sy skuldigbevinding onder die Wet op die Onderdrukking van Terrorisme. Reeds in die brief aan Die Burger (2.6.65) waarin hy reageer op die visumweiering aan Yolande rig hy hom hierteen: “Ek haat en verafsku apartheid met al sy implikasies.” (Galloway 1990:1)
In 1975 word Breytenbach op grond van die Wet op Terrorisme in hegtenis geneem en tot nege jaar tronkstraf gevonnis, waarvan hy sewe jaar uitdien. Terblanche (2025) beskryf hoe hy aanvanklik in Frankryk ’n stigterslid van Okhela was, wat beskryf word as “’n versetgroep wat apartheid in ballingskap beveg”. Toe Breytenbach op 1 Augustus 1975 met ’n vals paspoort onder die naam Christian Galaska inkom, word hy in hegtenis geneem. Hy word op 27 November 1975 tot nege jaar gevangenisstraf gevonnis.
In 1976 verskyn Breytenbach se eerste tronkbundel, getiteld Voetskrif, by Perskor. Breytenbach skryf hierdie bundel in afwagting van sy verhoor in 1975. Die eerste twee jaar van sy gevangenisstraf bring hy in eensame aanhouding in Pretoria Sentraal Gevangenis deur, en die laaste vyf jaar in Pollsmoor in die Wes-Kaap. Die verplasing van eensame aanhouding bring mee dat Breytenbach vir die eerste keer in twee jaar weer die maan vanuit die tronk kon sien. Hierdie gegewe is die titel van Lucebert se gedig “Breyten Breytenbach mag de maan zien”, wat die Nederlandse Vijftigers in Vingermaan. Tekeningen uit Pretoria (1980), saam met tronksketse wat Breytenbach uit die tronk gesmokkel het, as huldiging aan Breytenbach by Meulenhoff / Galerie Espace uitgee. Digters wat hierin bydraes lewer, is HC ten Berge, Rutger Kopland, Gerrit Kouwenaar, Lucebert en Bert Schierbeek. Hierdie is myns insiens een van die hoogtepunte van die kontakgeskiedenis tussen die Nederlandstalige wêreld en Suid-Afrika. Jy skryf in T’Sjoen (2025:42–3) soos volg oor die verantwoording van die bundel: “In de verantwoording berichten de samenstellers-galerijhouders over de arrestatie, veroordeling en ‘tronkjare’ van Breytenbach. Begin 1976 zijn potloodtekeningen alsook ‘berichten en brieven’ van de Zuid-Afrikaanse dissident door een cipier buiten gesmokkeld en overhandigd aan de geheime politie.”
Nadat Breytenbach se ontslag ontvang hy Franse burgerskap en vestig hom in Parys. Hy publiseer sy tronkgedigte onder die titel “die ongedanste dans”, waarvan die bundels soos volg gepubliseer word: Eklips: Die derde bundel van die ongedanste dans (1983), (‘yk’): Die vierde bundel van die ongedanste dans (1983), Buffalo Bill: Die tweede bundel van die ongedanste dans (1984) en Lewendood: Die eerste bundel van die ongedanste dans (1985). Hierdie werk word by Taurus-uitgewers gepubliseer. Sy outobiografie, getiteld The true confessions of an albino terrorist (1984) verskyn ook gedurende hierdie periode, wat veral insiggewend is ten opsigte van sy gevangenskap. Die Afrikaanse versamelbundel Die ongedanste dans: Gevangenisgedigte (1975–1983) (2005) verskyn by Human & Rousseau.
Die publikasiegeskiedenis van Breytenbach se digkuns in die Lae Lande sluit in Eklips: Die derde bundel van die ongedanste dans (1983), met verklarende woordelys deur Adriaan van Dis. Daarna volg De ware betekenissen van een witte terroris gevolgd door kanttekeninge, tien gedichten en het Okhela-manifest (1984). Hierdie uitgawe is vertaal deur Gerrit Blaauw, met enkele gedigte deur Adriaan van Dis. Die Afrikaanse weergawe van (‘yk’): Die vierde bundel van die ongedanste dans (1984) volg daarop, met ’n verklarende woordelys deur Truida Lijphart. De ongedanste dans. Gevangenispoëzie (1987) volg daarop, ’n tweetalige uitgawe deur Laurens Vancrevel. Hierdie bundel bevat, in oorleg met Breytenbach, ’n keur uit die vyf bundels gevangenispoësie wat Breytenbach publiseer, met die gemeenskaplike titel “die ongedanste dans” (Vrij Nederland 1987). Dit blyk dus hieruit dat Eklips en (‘yk’) albei volledig in die Lae Lande uitgegee is, maar dat alleen ’n keuse van gedigte uit Voetskrif, Buffalo Bill en Lewendood in laasgenoemde versamelbundel opgeneem is. Wat hier van waarde sou wees, is om die resepsie in die Nederlandstalige literêre sisteme met dié van die Afrikaanse literêre sisteem vergelykend te lees. Maar hoe sou so ’n lesing daar uitsien?
Dit is belangrik dat die studente ook die gedigte aanhoor, daarom sluit ek graag “Vir die sangers” uit Voetskrif aan hulle hierby in (kyk Addendum A). Dit gaan spesifiek oor die ter dood veroordeeldes wat Breytenbach vanuit sy tronksel moet aanhoor.
In Jaap Goedegebuure se artikel “Breyten Breytenbach in de spiegel van de Nederlandse kritiek. ‘De weerklank wordt door de situatie bepaald’” (1993:217–22) word geskryf dat literatuur om die mees uiteenlopende redes gelees word. Hy voer aan dat nie enigeen van hierdie lesings reg of verkeerd is nie, want binne “een pluralistische, open en tolerante samenleving gelden pluralistische, open en tolerante leesopvattingen” (Goedegebuure 1993:217). Vir die doeleindes van sy lees van Breytenbach se werk maak hy gebruik van Jauss en Iser se resepsie-estetika, wat veral geïnteresseerd is “in het referentiekader waarbinnen literatuur wordt uitgegeven, gedistribueerd, gelezen, geïnterpreteerd en beoordeeld” (Goedegebuure 1993:217). Hierdie resepsiegeskiedenis word aan die hand van beskikbare dokumente gerekonstrueer, wat onder andere geskep word uit resensies, essays, studies, keurverslae, enss. Dit herinner aan die wyse waarop gevallestudies as basis vir die opstel van ’n literatuurgeskiedenis daar sal uitsien, behalwe dat ons nie na die resepsie van ’n enkele literêre sisteem kyk nie, maar transsistemies te werk gaan, asook interlinguaal. Goedegebuure (1993:217) verwys ook na die Duitse hermeneutikus Hans-Georg Gadamer en sy konsep van die “verwagtingshorison”, wat volgens die Algemeen letterkundig lexicon (2012) literatuurgeskiedenis nié langer sien as ’n geskiedenis van tekste nie, maar as literêre gebeurtenisse:
De botsing van verwachtingen, en de spanning die bestaat tussen al dan niet met elkaar versmeltende horizonnen maakt het specifieke van literaire communicatie uit. De botsing is gebruikelijker en goed beschouwd ook creatiever dan de versmelting, omdat hij het meeste zicht geeft op de eigenheid van het werk en de eigenheid van de lezer. Gadamer zelf heeft gezegd dat het niet gaat om het juist of verkeerd interpreteren, maar om de bereidheid met de gestadig verglijdende horizon van het werk mee te gaan.
Goedegebuure (1993:218) argumenteer dat daar ’n enkele verwagtingshorison rondom die ontvangs van Breytenbach se werk in Nederland ontstaan het as gevolg van die kultuurboikot wat van 1960 to 1990 in Suid-Afrika geduur het. Hiervolgens word Breytenbach se werk meermale en tot onreg van die meervoudigheid van sy poësie oor die boeg van aktivisme gegooi, wat volgens Goedegebuure (1993:221–2) ’n verskraalde lees van Breytenbach se poësie is: “Het accent in de waardering voor de auteur ligt niet langer op zijn kwaliteit als modernistische taal- en literatuurvernieuwer, maar op zijn imago als activist. Alle aspecten van zijn werk worden ondergeschikt gemaakt aan deze visie, die alle andere benaderingen gaandeweg marginaliseert, zeker in de periode 1975–1982.”
Dit sou interessant wees om hierdie argument van Goedegebuure te toets deur “close readings” van resensies op vergelykende wyse van stapel te stuur. Vrae wat gevra kan word, sluit in tot watter mate Breytenbach se tekste wel as aktivisties en/of esteties beskou word. Navorsingsvrae sluit in: Watter benadering(s) is gevolg in die lees van die bundels deur die resensente? Hoe vergelyk die resensente se beeldvorming van Breytenbach in België, Nederland en Suid-Afrika? Watter kontrasterende beelde van Breytenbach word voorgehou gedurende die tronkpoësie, indien enige? Waarom sou dit waardevol wees om in die hede ’n gevallestudie van die resepsiegeskiedenis van Breytenbach interlinguaal en transsistemies uit te voer?
Vervolgens kyk ons na Breytenbach se latere werk, dit wil sê die natronkfase, wat strek van 1990 tot 2024. Die oorgangsbundel, van Breytenbach se tronkfase na sy natronkfase, is ’n baie interessante bundel, wat in 1990 deur Meulenhoff / Van Gennep in Nederland en Taurus in Suid-Afrika uitgegee is. Dié bundel is getiteld Soos die so, wat berus op die konsep dat Breytenbach vir elke dag van die jaar ’n gedig geskryf het, tot sy inhegtenisname. Nadat hy vrygelaat is, het hy dié projek hervat op die dag direk ná die laaste dag waarop hy geskryf het. Ludo Stynen (1993:763–4) skryf met verwysing na die voorwoord, “Gebruiksaanwysing vir ’n skryfdaad (31 Desember 1973)”, dat Breytenbach die volgende beperkings aan homself gestel het: Om elke dag ’n gedig te skryf van maksimaal agtien versreëls lank, elke dag ’n nuwe bladsy, en wat geskryf word, kan nie verander of verwyder word nie. Breytenbach sou hierdie projek volhou tot Augustus, alhoewel dit eers in September 1988 hervat is: “Tussen 1974 en 1988 is er een wereld van verschil, ligt [onder meer] Breytenbachs zevenjarige verblijf in een Zuidafrikaanse gevangenis, en het verwerken daarvan” (Stynen 1993:764). Hierdie bundel lui dis nog nie regtig Breytenbach se latere fase in nie, maar dit kan as ’n oorgangsbundel gesien word.
Sy eerste volwaardige bundel is Nege landskappe van ons tye bemaak aan ’n beminde (1993), wat bekroon word met die Helgaard Steyn-prys in 1996. ’n Keur uit dié bundel word gepubliseer onder die titel Landschappen van onze tijd, vermaakt aan een beminde (1995), ’n tweetalige uitgawe deur Adriaan van Dis vertaal. In 1998 verskyn Breytenbach se bundel Papierblom, waarvoor hy die Hertzogprys ontvang. Die resepsie van Breytenbach se werk in Suid-Afrika is interessant, veral omdat hy in 1984 die Hertzogprys van die hand gewys het vir (‘yk’). Erika Terblanche haal Breytenbach in die LitNet-skrywersalbum soos volg aan oor sy negering van die prys:
Hy wys egter die prys van die hand, “nie omdat ek vasgegroei het aan die beeld wat deur sommige aangekleef word, dié van opstoker of provokateur of outsider nie. Aldus nie om vriende te behaag nie. Ook nie om kopie te verskaf aan joernaliste op vroetel na sensasie of erger – die Engelstaliges wat enige sogenaamde ‘Afrikaner-afwykende’ op opportunistiese wyse steun met die hoop om die Afrikaners as groep by te kom nie. Selfs nie (en ek dink ek is taamlik eerlik as ek so sê) vanweë ou letsels, ’n verwronge persoonlike geskiedenis, kleingeestigheid of omdat dit te laat is nie. Maar om die eenvoudige rede dat die SA Akademie vir Wetenskap en Kuns nog immer die bolwerk bly van die Afrikaner-establishment. [...] Indien ek die bekroning sou aanvaar, sou ek nie op my klein manier kon meehelp aan daadwerklike verandering nie, maar ’n illusie van soepelheid help verleen aan strukture en ’n stelsel wat eksklusief bly.” (Terblanche 2025)
Francis Galloway skryf uitvoerig oor Breytenbach se Hertzogprysgeskiedenis in die SA Akademie se huldigingsnommer aan Breytenbach, getiteld Woordenaar, woordnar (2019). In 2007 verskyn Breytenbach se volgende bundel, getiteld Die windvanger, waarvoor hy die tweede maal die Hertzogprys verower. Daarop volg Oorblyfsel. Op reis in gesprek met Magmoed Darwiesj (2009), Die beginsel van stof (2011), Katalekte (2012), vyf-en-veertig skemeraandsange (2014), Die na-dood (2016), Op weg na kû (2019) en Hokhokaai (2021). Dit is slegs wat die digbundels aanbetref, en al waaroor ek ’n voëlvlug gaan gee. Hierdie enkelbundels word egter nie in die Lae Lande gepubliseer in oorspronklike of vertaalde vorm nie.
Daar word egter wel versamelbundels uitgegee wat ’n keur van die gedigte bevat. In 2007 verskyn De windvanger, ’n tweetalige uitgawe met vertalings deur Krijn Peter Hesselink, Adriaan van Dis en Laurens Vancrevel. ’n Keuse van Breytenbach se gedigte van 1964 tot 2006 is in hierdie bundel ingesluit. Daarna verskyn die versameling De zingende hand in 2017, met vertalings van gedigte van tussen 2007 en 2016 deur Laurens van Krevelen. By die lees van die versamelings sal dit interessant wees om Breytenbach se volledige Afrikaanse versamelings gelyklopend te lees. Hulle is Ysterkoei-blues: Versamelde gedigte (1964–1975) (2001), Die ongedanste dans: Gevangenisgedigte (1975–1983) (2005) en Die singende hand. Versamelde gedigte 1984–2014 (2016).
Hoe gaan mens nou te werk in die opstel van gevallestudies oor Breytenbach in die Lae Lande? Een plek om te begin is by jou trilogie van Breytenbach se werk, wat sterk fokus op die kontakgeskiedenis van Breytenbach in die Lae Lande. In De ontdekking van het eiland (2025) is een van die vier afdelings byvoorbeeld getitel “Breyten Breytenbach in de Lage Landen”. Louise Viljoen skryf as deel van die “Uitleiding” dat jou boek eerder “as om ’n bepaalde onderwerp tot op die been te kloof” vir lesers ’n aanduiding gee van “potensiële ondersoekspunte”: “De ontdekking van het eiland het dus die potensiaal om ’n belangrike groeipunt te word vir verdere ondersoek na die monumentale oeuvre wat Breytenbach nagelaat het” (Viljoen in T’Sjoen 2025:334–5).
Vriendelike groete uit Amsterdam
Alwyn
Bibliografie
Anoniem. 2012. Verwachtingshorizon. Algemeen letterkundig lexicon. https://www.dbnl.org/tekst/dela012alge01_01/dela012alge01_01_02959.php (25 Februarie 2025 geraadpleeg).
Goedegebuure, J. 1993. Breyten Breytenbach in de spiegel van de Nederlandse kritiek: “De weerklank wordt door de situatie bepaald”. Literatuur, 10(4):217–22. https://www.dbnl.org/tekst/_lit003199301_01/_lit003199301_01_0039.php (25 Februarie 2025 geraadpleeg).
Stynen, L. 1993. Om ’n verserige notaboek te prakseer. Ons Erfdeel, 36. https://www.dbnl.org/tekst/_ons003199301_01/_ons003199301_01_0205.php (26 Februarie 2025 geraadpleeg).
Terblanche, E. 2025. Breyten Breytenbach (1939–2024). LitNet, 14 Januarie. https://www.litnet.co.za/breyten-breytenbach-1939 (26 Februarie 2025 geraadpleeg).
T’Sjoen, Y. 2025. De ontdekking van het eiland. Breytenbachiana. Skribus: Gent.
Van Dis, A. 1974. Tien boeken van Breyten Breytenbach. De Vlaamse Gids, 58:40–52. https://www.dbnl.org/tekst/_vla001197401_01/_vla001197401_01_0068.php (25 Feb. 2025 geraadpleeg).
Vermeylen, J. 2023a. Adriaan Van Dis leest Breyten Breytenbach #1: Vóór de gevangenisjaren: poëzie als politieke daad. Voertaal, 13 Desember. https://voertaal.nu/adriaan-van-dis-leest-breyten-breytenbach-1-voor-de-gevangenisjaren-poezie-als-politieke-daad (26 Februarie 2025 geraadpleeg).
—. 2023b. Adriaan Van Dis leest Breyten Breytenbach #2: Na de gevangenisjaren: portret van een politiek gevangene. Voertaal, 19 Desember. https://voertaal.nu/adriaan-van-dis-leest-breyten-breytenbach-2-na-de-gevangenisjaren-portret-van-een-politiek-gevangene (26 Februarie 2025 geraadpleeg).
—. 2024. Adriaan Van Dis leest Breyten Breytenbach #3: Een verhaal van ontzag en respect. Voertaal, 8 Januarie. https://voertaal.nu/adriaan-van-dis-leest-breyten-breytenbach-3-een-verhaal-van-ontzag-en-respect (26 Februarie 2025 geraadpleeg).
Vrij Nederland. 1987. Boekenbijlage 1987. https://www.dbnl.org/tekst/_vri013boek07_01/_vri013boek07_01_0658.php (26 Februarie 2025 geraadpleeg).
Addendum A
14
vir die sangers
vir julle wat uit die donkerte sing
soos bye seker in ’n land sonder enige blomme
vir julle wat kla na troos waar geen troos is nie
wat roep na ’n Heiland om redding en geen redding
kan julle red nie
wat sing asof julle lewens daarvan afhang
en julle weet dat julle lewens gaan hang
vir julle, die sangers, vir julle
wat die donkerte ruik
soos beeste by die slagplekke –
die dag word kleiner nag vir nag
elke uur iedere stem word teruggebuig
en in die tou gevleg –
is die sang ’n bedwelming?
kan die stem dan maar buite gaan vertel?
want iewers luister íémand diep-oor in die nag
julle sal die veld met haar geure nie meer sien nie
en die rook bo die staalstede van ons geweldige land
nóg die voëls wat uit die wolke tuimel
en die kleinste goggas wat huise bou in die klei
of blitsende motorkarre, of die blydskap van geboorte
of ’n perd se galop
of die son se woede en weelde
nóg die jongvroue
net die tou sal julle nog ken
en vir nou ook die lied –
vloei dit dáárom soos goue vesels uit die kele?
die hart, die hart is ’n tydelike vertoef
maar in die sang is die oneindigheid
van die sterwende – met weemoed
word die Here Here geloof, of die Profeet
wat vrede moet skenk wanneer die nag
op ’n donker lem lê – of berusting by die Boeddha
tussen wierookstokkies met sy oë opgeswelde appels
van medelye – wat maak dit uit?
oral is die mens stof en sterfte
en net in ander mense leef hy voort
en as ek kón sou ek julle sáám wou neem
gaste, na waar branders op strande uitspoel
getrék deur die vastigheid
na waar mense om tafels met silwer linne
sit en eet, en, waarom nie?
na die Scala en die Crazy Horse Saloon
na die gelyktes rondom Beograd
en die seevoël-eilande digby Bergen,
na waar gedans en gejil word, na waar winde
klowe roep in die piekereeks,
na waar, na waar so veel
want wat is môre?
Bokveld? ’n Paradys met heerlike vakansiewonings?
– maar engele lê nie eiers nie –
’n oneindige Weg met skoelappers? die koue
gemurmel van miere en wurms
en waar alles verdwyn en nietig raak
en vernietig word? die Niet is in die Sel?
– maar die stemme bly –
oral is die mens stof en sterfte en sy klagtes nietigheid
die een mens hang die ander aan en op
die een se hande breek die ander se keel
so sing die wet, so is die mens, so klink die duisternis
die buitenste en die binneste
en die lewe sterf nie
oral leef die mens in ander mense voort
vir julle wat uit die donkerte sing:
vir julle laaste dagbreek – dit word geneem, geëet –
laat julle lied soos heuning wees
verstrengel met dié van die voël,
en ek sal die soetigheid onthou
so lank soos my tong nog kan bewe, nog hang
in die mond van die bittermooi lewe self
(Halleluja ...)
19.IX.75
Repliek
Beste Alwyn
Ruim tien jaar geleden, op 3 december 2014, ontving Breyten Breytenbach de titel van doctor honoris causa van de Universiteit Gent. Naar aanleiding van het academisch eerbetoon organiseerde het Gents Centrum voor het Afrikaans en de Studie van Zuid-Afrika (www.afrikaans.ugent.be) het druk bijgewoonde symposium “die taal se stiltes” gewijd aan het werk van Breytenbach. Het wetenschappelijk congres was aanleiding om de universitaire onderzoeksgroep te introduceren, nadat de UGent eerst een paar jaar, telkens voor de duur van een week, seminaries over het Afrikaans organiseerde. Het Gentse seminarie was een voortzetting van het initiatief van Luc Renders aan de Universiteit Hasselt.
Transnationaal vergelijkend onderzoek
Sinds de feestelijke avond in de universiteitsaula richt ik mij in het vergelijkend letterkundig onderzoek op de beeldvorming van het werk van Breytenbach in de Lage Landen. Ik verzamelde academische opstellen, soms in co-auteurschap, in Kwintet. Literaire dialogen tussen Afrikaans en Nederlands (W∞lf, Antwerpen). In mijn sabbatical (2022), toen Alfred Schaffer aan de Gentse universiteit de onderwijsopdracht voor een semester overnam, kreeg ik de gelegenheid onderzoek te verrichten in bibliotheken en archiefinstellingen in Zuid-Afrika. Notities en nieuwe bevindingen zijn uitgewerkt in Breyvier. Over taal, burgerschap en Breytenbach (Skribis, Gent). Het eerste deel met ‘marginalia’ bevat in totaal dertien hoofdstukken die de al uitgebreide Breytenbach-studie vanuit een internationaal perspectief verruimen. Dit jaar is ook een tweede werkschrift verschenen met de titel De ontdekking van het eiland. breytenbachiana (Skribis, Gent). Beide carnets, met dus overwegend aandacht voor leven en werk van Breytenbach, flankeren Kwintet.
In Breyvier, op het achterplat aangeduid als “apocrief breviarium”, is er ook aandacht voor onder meer het debat over het Afrikaans (relevant in de context van en gesprekken over “Afrikaans#100” (1925-2025)), het Gorée-instituut (1992-2022), “rebranding” en “look activism” in het discours van Ronelda Kamfer, Antjie Krog en de deconstructie van patriarchale denkpatronen. Op de brug tussen Afrikaanse en Nederlandse literatuur worden casussen besproken over Rudy Kousbroek, Henk van Woerden en Herman de Coninck, de vertaling van Het verdriet van België van Hugo Claus in het Afrikaans. Antjie Krog krijgt in delen 2 (‘Meertalig burgerschap’) en 3 (‘Omtrent Claus, De Coninck en Krog’) ruime aandacht – meteen de voorafname van een volgend werkboek in voorbereiding: over Krog en de Lage Landen.
In de bundel Kwintet zijn artikels gebundeld over contacten tussen Breytenbach en Nederlandse en Vlaamse schrijvers (o.a. Remco Campert, Hugo Claus, Gerrit Komrij, Rutger Kopland, Bert Schierbeek, HC ten Berge, Eddy van Vliet) en boekuitgaven door Nederlandse uitgeverijen (Meulenhoff, Van Gennep, Koppernik en Podium) en bijdragen in Nederlandse en Vlaamse periodieken (Raster, Yang en Revolver). Er is voorts aandacht voor Breytenbachs actieve betrokkenheid bij GORIN (= Gorée Institute) – onderzoek dat we samen ondernemen – en een variantenstudie van Die windvanger-De windvanger-The Windcatcher (over de presentie van Breytenbachs lyriek in drie taalgebieden). In het eerste deel van Breyvier zijn ten opzichte van of bij wijze van annotaties bij grondiger werkstukken aanvullende notities opgenomen over Breytenbach in het transnationaal domein. Samen met De ontdekking van het eiland, waarover later in deze repliek méér, kunnen de boeken worden gelezen als communicerende vaten: ze vullen elkaar aan, creëren openingen voor vergelijkend onderzoek, ze presenteren documentaire bronnen en bundelen observaties van onderzoek die nadere beschouwing verdienen. Ik heb het wel eens over een verzameling van uitgewerkte annotaties bij academisch onderzoek en gedocumenteerde onderzoeksvragen die vooral aanzetten zijn, de omschrijving van onderzoeksvragen die meer diepgaand moeten worden onderzocht.
De lezer van Kwintet, Breyvier en De ontdekking van het eiland verneemt een en ander over literaire netwerken en vriendschappelijke contacten – relevant voor een literaire contactgeschiedenis tussen auteurs en literatuursystemen van diverse taalgebieden – en ook over taalopvattingen en het mens- en wereldbeeld van Breytenbach. De nadruk ligt telkens op een specifieke lezing van Breytenbachs werk in de Lage Landen, die om evidente redenen langs andere lijnen loopt dan in de Afrikaanse letteren.
Dubbeltalent
Breytenbach is een dubbelkunstenaar: naast het literaire werk gaat het in mijn beschouwingen, zowel artikelen die verspreid zijn gepubliceerd in geaccrediteerde periodieken als essayistische kanttekeningen, over het schilderwerk. De coverafbeelding van de boeken zijn ontleend aan het latere schilderkunstige oeuvre van Breytenbach (zie: https://voertaal.nu/breyvier-deel-1-tsjoen-brei-perspektiewe-uit-met-besinnings-en-aantekeninge-oor-transnasionale-belangrikheid-van-breytenbach/). De schilderkunst is vanzelfsprekend niet zonder belang: literatuur en beeldend werk van Breytenbach haken voortdurend in elkaar: motieven komen in beide artistieke discoursen of media voor (zoals de vogels), het grafisch werk is voorzien van opschriften (dichtregels), de beeldentaal in Breytenbachs lyriek is sterk visueel georiënteerd. Het eerste publieke optreden van Breytenbach in Nederland was als de schilder Juan Breyten in een galerie in Arnhem, kort daarna bij de modernistische Galerie Espace in Amsterdam. Dat was in het jaar van het Zuid-Afrikaans dubbeldebuut met Die ysterkoei moet sweet en Katastrofes (1964). In die tijd publiceerde Breytenbach trouwens ook in Yang, een Gents literair periodiek. Ik breng naast de receptie in Nederland, beschreven door Jaap Goedegebuure, Annemiek Recourt en Erik Van den Bergh, ook de kritische Breytenbach-receptie in Vlaanderen in beeld.
Raakvlakken en verschillen
In de boeken gaat het dus specifiek over de beeldvorming van het oeuvre van Breytenbach in Nederland en Vlaanderen. In het Nederlandse taalgebied zijn er overeenkomsten en ook wel verschillen in de ontvangst van het literaire werk. Immers, beide literaire polysystemen in de Lage Landen zijn anders cultureel en maatschappelijk of politiek ingebed, dus compleet anders dan in het Afrikaans in Zuid-Afrika. In Nederland was de boycot in de jaren zeventig en tachtig van het apartheidsregime strijdvaardiger dan in België, beter georganiseerd, hoewel er ook in Vlaanderen organisaties en schrijvers opstonden die zich aansloten bij de antiapartheidsbewegingen. In De ontdekking van het eiland ga ik er aan de hand van boeken van Conny Braam, destijds voorzitter van de Anti Apartheid Beweging Nederland, dieper op in.
Beyond Kwintet en Breyvier
Nadat Kwintet en Breyvier zijn verschenen (2023), heb ik mijn Breytenbach-onderzoek voortgezet. In De ontdekking van het eiland, met een verwijzing naar L’Invention du désert van de politiek vervolgde Algerijnse schrijver Tahar Djaout (door Breytenbach aangehaald in de inleiding van Imagine Africa, 2011), richt ik mij onder meer op de toneeltekst Will of a Rebel (over de politieke activist Breytenbach), meer bepaald een samenwerking tussen regisseur William Kentridge, de socioloog Ari Sitas en Hanchen Koornhof. Van de toneeltekst is een bescheiden uitgave gemaakt, vooral na aanmoediging door Ampie Coetzee, in een oplage van vijftig exemplaren. De tekst is in 1977 opgevoerd door Junction Avenue Theatre Company in Nunnery Theatre van Wits en Space Theatre in Kaapstad. Ook Okhela, de Franse “witte” tak van het ANC in de jaren zeventig en tachtig in Europa, is voorwerp van studie. De archiefdocumenten van de Grieks-Egyptische Alexandre Moumbaris, communistisch activist en oud-gedetineerde van het apartheidsbewind, geconserveerd in Historical Papers Research Archive van de Universiteit van die Witwatersrand, leveren interessant onderzoeksmateriaal op.
Daarnaast wijs ik hier op de monografie die wij samen zullen schrijven over de verbeelding van Afrika in de lyriek van Breytenbach en over het GORIN: “Centre pour la Démocratie, le Développement et la Culture en Afrique”.
Literaire dialogen tussen Afrikaans en Nederlands
In het drieluik zijn daarnaast bijdragen opgenomen over meer schrijvers vanuit een vergelijkend standpunt. In Kwintet bundel ik essayistische en literair-historische bijdragen over onder anderen de theaterregisseur Tone Brulin, Guido Gezelle, Keorapetse Kgositsile, Uys Krige, Alfred Schaffer, Bert Schierbeek en Adriaan van Dis: literaire actoren in wat de tussen-in ruimte kan worden genoemd, de transmissiezone of dus op de brug tussen Afrikaans en Nederlands.
Kwintet bevat bijdragen in het Nederlands, ook een hoofdstuk in het Afrikaans (resultaat van onze samenwerking) en een tekst in het Engels. Het is een voorbeeld van de meertaligheid waarin het onderzoek plaatsvindt en waarover de bevindingen worden gepresenteerd. Er zijn momenteel nog geen plannen voor een vertaling van het beschouwend drieluik in het Afrikaans. In ieder geval tracht ik met deze boeken (bibliografische) gegevens toe te voegen aan het fundamenteel onderzoek dat door experten in Zuid-Afrika wordt ondernomen, onder anderen Willie Burger, Catherine du Toit, Francis Galloway, Alwyn Roux, Louise Viljoen, Hein Viljoen, Andries Visagie en Helize van Vuuren. Voor de studie van Breytenbach in het transnationaal perspectief zijn de bijdragen zoals vermeld aanzetten, contouren en impulsen voor voortgezette studie. Een vergelijkbaar project zou moeten worden geïnitieerd over (de beeldvorming van) Breytenbachs werk in het Engels, het Frans en het Spaans.
Breytenbach in de Lage Landen
In het eerste deel van Kwintet worden relaties van Breytenbach met Nederlandse schrijvers bekeken, voornamelijk Komrij, Kopland, Kouwenaar, Lucebert, Schierbeek en Ten Berge, alsook contacten met Vlaamse auteurs of representaties van Breytenbach in werk van De Coninck, Jooris en Van Vliet (zie de afsluitende casus in deze brief).
Breyvier bevat marginalia over Breytenbachs werk, De ontdekking van het eiland is integraal opgedragen aan leven en werk van Breytenbach en kreeg daarom de ondertitel ‘breytenbachiana’. Het boek omvat vier delen: ‘Breytenbach en de Lage Landen’ (met aantekeningen over festivaloptredens, interviews van Herman de Coninck en Mark Schaevers in het Vlaamse weekblad HUMO, een uitgebreide tweespraak met HC ten Berge), ‘Breytenbach en het verzet’ of de antiapartheidsstrijd (over de clandestiene verzetsorganisatie Okhela, literaire non-fictie boeken van Conny Braam), ‘Breytenbach en Afrika’ (over de verbeelding van Afrika) en tot slot ‘Breytenbach en vertaling’.
Breytenbach vond aanspraak bij schrijvers, vertalers, uitgevers, festivalorganisatoren (Poetry International) en bij voorbeeld ook galeriehouders in de Lage Landen. Al vanaf 1964 exposeerde hij in Amsterdam, zijn literaire werk verscheen vanaf eind jaren zestig in Vlaamse en Nederlandse periodieken, vanaf begin jaren zeventig bij de uitgeverijen Meulenhoff en Van Gennep én na het ontslag van Meulenhoff-directeur Laurens van Krevelen bij Podium en uitgever Joost Nijsen). Dankzij Van Krevelen en ook Rob van Gennep zijn literaire teksten in de Afrikaanse brontaal en/of Nederlandse vertaling uitgegeven. Een resem vertalers hield zich bezig met het werk van Breytenbach (Gerrit de Blaauw, Jan Louter, Adriaan van Dis, Maarten Polman, Laurens van Krevelen e.a.). In Nederland, niet te vergeten ook in Vlaanderen, had Breytenbach een lezerspubliek en gedurende decennia hebben literaire agenten zich bekommerd om zijn creatieve werk. Hij is daarvoor meermaals geëerd, niet alleen met literaire prijzen (in 1968 ontving hij voor Die huis van die dowe de Reina Prinsen Geerligsprijs voor Zuid-Afrika, in 1972 voor Lotus de Lucy B En CW Van der Hoogtprijs), ook het Eregeld van Poetry International (voor dichters in gevangenschap), een eenmalige prijs van de Jan Campert-stichting (1982, uitreiking in Den Haag in januari 1983: https://literatuurmuseum.nl/nl/literatuurprijzen/extra-prijs/1982-breyten-breytenbach) of de vijfjaarlijks toegekende Jacob van Looyprijs voor dubbeltalenten (1995), maar dus ook een eredoctoraat (2014) en wetenschappelijke symposia over zijn werk. Hij exposeerde onder meer met Hugo Claus in het Elzenveld in Antwerpen (1993), uiteraard vele keren bij de vrienden Eva Bendien en Rutger Noordhoek Hegt in Amsterdam. Hij trad op tijdens literaire manifestaties, vooral het Poetry International Festival in Rotterdam (https://voertaal.nu/breytenbach-en-poetry-international-rotterdam/). In De ontdekking van het eiland beschrijf ik op basis van documentair materaal in het Poëziecentrum (Gent) een schrijversoptreden in 2004 in Brugge. Op tal van plekken heeft hij op uitnodiging zijn poëzie gelezen in de Lage Landen. Er is kortom een monografie samen te stellen over Breytenbach in Nederland en België.
Naar vele van zijn dichtersvrienden verwijst Breytenbach in zijn verzamelde gedichten, zoals Campert, Claus, Kopland, Lucebert, Schierbeek en Ten Berge. Vooral met Remco Campert onderhield Breytenbach een hechte vriendschapsband, getuige de opdrachten in zijn boeken die hij de Nederlandse dichter schonk, intussen antiquarisch aangeboden (zie ook: https://www.litnet.co.za/remco-campert-en-breyten-breytenbach/).
Wanneer Breytenbach eind jaren vijftig Zuid-Afrika verlaat en zich in 1961 in Parijs vestigt, heeft dat natuurlijk alles te maken met het apartheidsregime én de nomadische aard van de jonge kunstenaar. Na omzwervingen komt hij in Frankrijk terecht. Vele decennia zal hij als balling, na de gevangenisjaren ook als Frans staatsburger, de politieke situatie in Zuid-Afrika op de voet volgen en het culturele leven van de Afrikaanse (Afrikaner) cultuurgemeenschap van kritisch commentaar voorzien. Het is hem herhaaldelijk kwalijk genomen dat hij van “oorsee”, vanuit Europa, zich zo recalcitrant opstelde en vanuit het buitenland zijn maatschappelijke visie op zijn vaderland en alle mistoestanden niet onder stoelen of banken stak.
In Nederland en Vlaanderen vond hij een plek, net zoals hij een thuis had in het Breytenbachsentrum in Wellington, waar hij met een gedicht op de gevel van het ouderlijk huis – nu een multidisciplinair gemeenschapscentrum – waakt over de dichterstuin. Hij was thuis in de Rue Malebranche nabij Jardin du Luxembourg in Parijs, en hij had vele jaren een toevluchtsoord en vestigde zijn schildersatelier in de buurt van Girona. “El cant dels ocells” is een bekend Catalaan lied dat een ode brengt aan de vogels, een veel voorkomend motief in het beeldend en literair oeuvre van Breytenbach. De verblijfplek in Catalonië is door Breytenbach in zijn geschriften Can Ocells genoemd. In Woordvogel, de Nederlandse vertaling van A Veil of Footsteps (Memoir of a Nomadic Fictional Character), is in de slotalinea van ‘De terugkeer naar Parijs’ sprake van “Can Ocells, de oude boerderij op een Catalaanse heuvel waar Gouden Lotus en Breyten Woorddwaas de zomer doorbrengen” (vertaling Krijn Peter Hesselink, Podium, Amsterdam, 2008, blz. 42).
De oude plataan in Rotterdam, sinds 2014 omgedoopt tot Breytenbachboom of ‘Poetree’, is een lieu de mémoire – het Graf van de Onbekende Dichter. Breytenbach mijmerde er al over in zijn gevangenisproza (“spiegelnotities”) gebundeld in Mouroir. Ik besluit De ontdekking van het eiland met een elegische tekst waarin Breytenbachs streven naar een plek waar de onbekende dichter, die naar eigen zeggen in ieder van ons schuilgaat, een haven heeft. Een plaats waar de gedichten vrij zijn, zo staat er sinds 2014 te lezen op een plaquette bij de boom. Poetry Intenational heeft dat plan van Breytenbach gerealiseerd op het festival in 1986 met een feestelijke inwijding. De komende maanden plant Bas Kwakman, jarenlang directeur van Poetry International (2003-2019) en goed bevriend met Breytenbach, een hommage aan Breytenbach onder de plataan gelegen aan de Westersingel. In een bericht van Breytenbach aan Kwakman, door mij geciteerd in het werkschrift, sprak de schrijver de wens uit dat zijn as zou worden verstrooid onder de eeuwenoude boom in Rotterdam, de stad van de wereldpoëzie.
Over de receptie van Breytenbachs werk in Zuid-Afrika is door Francis Galloway natuurlijk heel veel opgetekend. Ik verwijs vooral naar haar onderzoek. Door Breytenbach is Francis beschouwd als zijn persoonlijke archivaris. Over de kritische ontvangst in Nederland hebben vooral Jaap Goedegebuure, Annemiek Recourt en Erik van den Bergh gepubliceerd. Met mijn recente studies, onder meer over Breytenbach en de Lage Landen, heb ik gegevens toegevoegd en het nodige uitgediept. Wat vooral een toegevoegde waarde heeft in de receptiestudie is de documentatie van de beeldvorming in Vlaanderen. In het Nederlandse taalgebied van de Lage Landen is sprake van twee literaire polysystemen. Hoewel de taal een verbindend gegeven is, hebben de literaire culturen in Nederland en Vlaanderen elk hun eigen tradities en dynamiek. Bijgevolg is de lezing van een buitenlands schrijver boven en beneden de Moerdijk in mindere of meerdere mate verschillend. Ik formuleer in Kwintet en ook in beide werkschriften aanzetten voor een studie van de receptie van Breytenbachs literatuurproductie in Vlaanderen. Uit vergelijkend receptieonderzoek moet blijken of er parallellen dan wel divergenties zijn in de ontvangst. Feit is dat sinds HC ten Berges nawoord in de Meulenhoff-editie Skryt. Om ’n sinkende skip blou te verf (1972, 1976) de nadruk in de Nederlandse receptie voornamelijk ligt op het maatschappelijk engagement en de antiapartheidstandpunten. Tijdens en na de gevangenisperiode (1975-1982) is het werk nogal eenzijdig politiek gelezen, vanaf dat moment in Nederland veel minder vanuit het standpunt van het literair experiment of Breytenbachs postuur van Sestiger. Er zijn hoe dan ook raakvlakken in de lectuur van Breytenbach in Zuid-Afrika en de Lage Landen, maar dus ook markante verschillen – met in de Lage Landen wellicht na het Raster-optreden van Breytenbach (1969-1972, 29 gedichten en een prozatekst) meer aandacht voor de buitenliteraire (ideologische) opvattingen en de mate waarin het artistieke werk hiervan een expressie is. In Zuid-Afrika zien we die verschuiving van esthetiek naar ethiek in de kritische lezing iets later, zeker naar aanleiding van de arrestatie, de twee hofzaken en de opsluiting in de gevangenis.
In het slotdeel over ‘Breytenbach en de vertaling’ presenteer ik twee vraaggesprekken. Het onderhoud met Georges-Marie Lory, eminent vertaler van Breytenbach in het Frans, is eerder gepubliceerd op Voertaal als “Breytenbach notitie#22”. Ik ga dieper in op de vertaalgeschiedenis van Breytenbachs werk in Frans, met eerder vertalingen (vanuit het Engels) door Jean Guiloineau, op keuzes in de vertaalslag en vertaalstrategieën en op het aandeel van de auteur hierin. Lory vertaalt Breytenbach uit het Afrikaans en is thans betrokken bij projecten om het werk in Franse vertaling weer aandacht te geven. Er staan wel meer projecten op stapel momenteel, zoals een vierde aflevering van het periodiek Imagine Africa van het Pirogue Collective, waar Lory ook bij betrokken is. Voorts heb ik voor De ontdekking van het eiland een gesprek gevoerd met Krijn Peter Hesselink, dichter en vertaler, die de Middenwereld-boeken voor Podium in het Nederlands heeft vertaald. Afzonderlijke bijdragen handelen over Adriaan van Dis als vertaler van Breytenbach én ik spoorde een verhaal op van Breytenbach dat door de bekende Nederlandse schrijver en vertaler Frans Kellendonk is vertaald.
Breytenbach was actief in diverse genres: lyriek, scheppend en beschouwend proza, drama en vertalingen. Meestal wordt aandacht besteed aan de vertalingen van gedichten, maar ook de essays (onder meer The Middle World Quartet) zijn dus vertaald. Ik verwijs onder meer naar De andere kant van de vrijheid (vert. Gerrit de Blaauw en Maarten Polman, Van Gennep, 1986) en Denkend vuur (The Memory of Birds in Times of Revolution, vert. Maarten Polman, Meulenhoff/Van Gennep, 1996).
Het is door bemiddeling van vertaling dat het werk van Breytenbach in meerdere talen beschikbaar is. Voor Nederlandstalige lezers zijn de Afrikaanse bronteksten relatief toegankelijk, hoewel het werk van Breytenbach met de nieuwe woordsamenstellingen, woordassociaties en neologismen niet altijd even gemakkelijk is om te lezen. Dat geldt overigens ook in het Afrikaans. Veel poëzie is vertaald in het Nederlands, door onder anderen Laurens van Krevelen en Adriaan van Dis. De meest recente poëzieuitgaven in het Nederlands zijn De windvanger (2007, vert. Krijn Peter Hesselink, Adriaan van Dis en Laurens van Krevelen), De zingende hand (2017, vert. Laurens van Krevelen) en Allerliefste (2019, vert. Laurens van Krevelen). De anthologiebundels zijn uitgegeven door Podium in Amsterdam.
Zoals gezegd is in Europees verband een studie nodig van de vertalingen, de vertaalpraktijken en de manieren waarop het werk is onder handen genomen en dus beschikbaar gesteld voor een internationaal lezerspubliek.
Voorbeeld van een vergelijkende casus: Breytenbach in Vlaanderen
Na de arrestatie van Breyten Breytenbach in augustus 1975 en drie maanden later de veroordeling tot een celstraf van negen jaar zijn in Nederland en elders in de wereld (Frankrijk, Verenigde Staten) activiteiten ondernomen om de vrijheidsberoving door het apartheidsregime in Pretoria aan te klagen en publieke aandacht te vragen voor de zaak. Onder anderen de uitgevers Rob van Gennep en Laurens van Krevelen, zonder meer de drijvende kracht, initieerden het Breyten Breytenbach-comité. Eva Bendien en Rutger Noordhoek Hegt, kunsthandelaren van het roemruchte Galerie Espace waar Breytenbach al sinds begin jaren zestig schilderijen exposeerde, waren nauw betrokken. Verder maakten Adriaan van der Staay (directeur) en Martin Mooij van de Rotterdamse Kunststichting, Aad Nuis en Adriaan van Dis deel uit van het comité. Het is elders beschreven, zoals in de doctoraalscriptie van Annemiek Recourt (2008), hoe het comité tot stand kwam en in hoeverre de Kunststichting Rotterdam, PEN Nederland met directeur Wim Hazeu en Poetry International betrokken waren bij de organisatie. Later zal PEN Vlaanderen zich inlaten met de zaak. Notulen, brieven en krantenberichten over beide hofzaken (1975 en 1977), keurig bijgehouden door Adriaan van Dis en te raadplegen in het Literatuurmuseum (Den Haag), documenteren standpunten en ondernemingen van het B.-comité.
aan breyten breytenbach
Naast verwoede pogingen druk uit te oefenen op en de bemoeienis te vragen van de diplomatieke, culturele en journalistieke wereld, teneinde Breytenbachs lot blijvend aandacht te schenken, zijn er de schilderkunstige en literaire gelegenheidspublicaties. Schrijvers in de Lage Landen en elders in de wereld spraken een maatschappelijk engagement uit en verleenden medewerking aan projecten die de antiapartheidsstrijd in Zuid-Afrika een hart onder de riem moesten steken. Het jaarlijkse dichtersfestival Poetry International Rotterdam, opgericht in 1970, was een druk bijgewoond evenement waaraan Breytenbach van in den beginne zijn medewerking verleende en waarvoor hij zich inzette. In het jaar dat hij vanwege de gevangenisstraf niet kon deelnemen, in 1976, is zijn naam naar verluidt elke avond genoemd. In datzelfde jaar is aan breyten breytenbach (z.j. [1976]) uitgegeven door de Kunststichting Rotterdam, Bureau Poetry International en het Comité Breyten Breytenbach. Aan de bijdragen van Nederlandse schrijvers (J Bernlef, C Buddingh’, Remco Campert, Gerrit Komrij, Sjoerd Kuyper en Wim de Vries) is aandacht besteed. Ook anderstalige dichters, allen deelnemers van Poetry International, participeerden op instigatie van Martin Mooij en droegen een gedicht bij aan de bundel (Michael Krüger, Jean-Clarence Lambert, Philip Levine, Adrian Mitchell, Vasko Popa, W Rendra, Waldo Rojas en Jerome Rothenberg).
Vlaamse literaire stemmen in de culturele boycotbeweging
De Vlaamse dichters Eddy van Vliet en Marcel Wauters kregen in deze politieke en institutionele context tot nog toe minder aandacht. Méér nog, de Aalstenaar Marcel Wauters (1921-2005) wordt in tegenstelling tot de in Antwerpen woonachtige Eddy van Vliet verkeerdelijk bij de buitenlandse schrijvers gerekend (Jonckheere 1999:172). De foutieve inschatting heeft wellicht te maken met de taal. Wauters, eveneens gast op Poetry International, schreef een Franstalige tekst die later is gebundeld in Vergeeld dossier (1980). Bij wijze van correctie citeer ik hier het merkwaardige gedicht in aan breyten breytenbach, gepubliceerd op bladzijde 21 van de gelegenheidsuitgave.
DECRET D’AUTORITE
épris de mépris
dans les plis noircis de la hiérarchie
il se sent chez lui
l’inapprochable l’intouchable seigneur
nommé ickx non par ses candides et autres serviteurs
qui sont tous mes amis
mais gratuitement par toi et moi
qui subissent à peine les contraintes de ses phobies déguisées
ils en ont peur mais s’ils le haïssent
du fin fond en papier maché de leurs entrailles de victimes
ils ne le condamnent pas au soleil fraternel de plein air
je me vois obligé de me charger d’office de la procédure
tout en restant perplexe devant l’énigme minable
de l’honnête homme qui ne rit jamais
et ne salue pas ses subordonnés:
il ne faut pas gaspiller l’autorité décrétée
qui fait d’un chef
le bras dur de la postérité
.
sa gueulle de crapaud est aussi raide que sa carcasse
mais il n’y peut rien le malheureux
c’est sûr et certain et abominable
sacré et damné par le vertige erascible du hasard
(la volonté massouvie des espaces sidéraux)
il a de longues pattes
fines
froides
moites comme des harengs saurs
Eddy van Vliet (1942-2002) was zelf meermaals te gast op uitnodiging van Poetry International. In de jaren van de contestatie, met in Amsterdam de oprichting van Provo (1967) en ook in Vlaanderen acties en publicaties die tegen een burgerlijk establishment waren gericht, heeft de jonge Antwerpse advocaat na zijn debuut het lied van ik (1964) twee bundels uitgegeven: duel (1967), en drie jaar later de maatschappijkritische dichtbundel columbus tevergeefs (1970). Hij schreef nog vóór de totstandkoming van de Rotterdamse poëziemanifestatie en de gelijknamige organisatie (die is gegroeid uit de Rotterdamse Kunststichting), meer bepaald op 23 november 1968 in Amsterdam, de tekst die zeven jaar later in het gestencilde bundeltje is opgenomen. Over de opdracht kon geen misverstand bestaan. De titel is kortweg ‘BREYTEN BREYTENBACH’. Het is niet duidelijk welke de concrete aanleiding was voor het huldegedicht, wellicht een adhesiebetuiging voor de hardleers dissidente stem van de in Parijs gedomicilieerde Zuid-Afrikaanse schrijver en diens betrokkenheid bij de strijd tegen apartheid. De ik-figuur geeft uitdrukking aan woede en weerzin voor een politiek regime dat berustte op rassendiscriminatie, en hij hekelt de uitwassen van een perfide koloniaal systeem dat “drie eeuwen lang / aan de kaap der goede hoop” is in stand gehouden.
Plaats in het oeuvre
De tekstgenese is te situeren in een periode dat Van Vliet de gruwel van oorlog aanklaagt, meer bepaald de Vietnamoorlog. Daarover liet hij optekenen: ‘Na ’64 werd ik geraakt door het drama Vietnam. En door het misdadige imperialisme van de Verenigde Staten. Nu [1997] is mijn kijk op die oorlog wat genuanceerder, maar dat overweldigende gevoel van revolte heeft toen voor jaren mijn werk bepaald (geciteerd in Paul Demets 2007:827). In Verzamelde gedichten, destijds door Bezige Bij-redacteur Alfred Schaffer professioneel begeleid, is de tekst opgenomen in de rubriek ‘Verspreid gepubliceerde gedichten’. De bibliografische aantekening maakt gewag van publicaties van het Breytenbachgedicht in de tijdschriften Artisjok (2 (1969) 1, p. 14) respectievelijk Kentering (10 (1969) 5, p. 33). Wat evenwel onvermeld blijft, is de opname van Van Vliets tekst in aan breyten breytenbach. Een ongewijzigde versie, met uitzondering van de weglating van plaats en datum, is in de bundel van het Breytenbach-comité opgenomen.
BREYTEN BREYTENBACH
bij wijze van spreken
wordt de mahoniehouten tafel een kleurling
wanneer hij vingerwijs geraakt in de zach-
te poriën van het blad
ook zij
een bijna vergeten bloedvlek in
een oorlog die sinds lang
geen naam meer heeft
ook zij
laaft zich reeds drie eeuwen lang
aan de kaap der goede hoop
alleen maar omdat hij dit herhaalt
als was alles vanzelfsprekend
in die witte huizen
zelfs dat op een donkerder huidskleur
de doodstraf staat.
amsterdam 23 november 1968
Precies vijftien jaar na het overlijden van de schrijver is het stilaan tijd om de bibliografische lacune in Eddy van Vliets VG weg te werken. Het Breytenbach-gedicht is niet gebundeld door de schrijver maar dus wel drie keer – overigens ongewijzigd – gepubliceerd. Tegelijk vestigt deze korte bespiegeling de aandacht op de actieve en betrokken deelname van Vlaamse schrijvers aan het protest tegen het onrecht dat Breytenbach en met hem zovelen in Zuid-Afrika te beurt viel.
Overigens hebben vóór de gevangenisperiode ook Fernand Auwera, met de bundel Geen daden maar woorden (1970), én Willem M Roggeman veel betekend voor Breytenbach in het Vlaamse culturele en literaire landschap. Zij droegen met interviews bij aan de naamsbekendheid. In juni 1974 publiceerde Roggeman een uitvoerig interview in De Vlaamse Gids. Later zal hij geregeld nieuwe publicaties van Breytenbach recenseren in Vlaamse kranten. In het themanummer staan ook bijdragen van Breytenbach (poëzie en proza), Van Dis en Mooij. Het is een verhaal dat onze belangstelling verdient.
Hartelijke groet uit Gent.
Yves
Bibliografie
Wilfred Jonckheere, Van Mafeking tot Robbeneiland. Zuid-Afrika in de Nederlandse literatuur 1896-1996. Nijmegen: Vantilt 1999.
Annemiek Recourt: Niet te véél aksent op het ‘Zud-Afrikaanse’ als-je-blieft. De materiële en symbolische productie van het oeuvre van Breyten Breytenbach in Nederland. Ongepubliceerde doctoraalscriptie, Universiteit van Amsterdam 2008.
