Erasmus, dwarsdenker: Een biografie
Sandra Langereis
Amsterdam: De Bezige Bij, 2021
ISBN: 97894 031 2031 7
De humanist Erasmus geldt als één van de meestgelezen auteurs uit de moderne tijd. Zeker in zijn tijd was deze belezen man een veelgelezen schrijver. Veel van zijn boeken zijn bestsellers geworden; de Lof der zotheid staat wel het aan de top. Maar ook heel veel spreekwoorden en gezegden uit het Latijn en Grieks danken we aan hem. Hij heeft verschillende overzichtswerken gepubliceerd met mooie, gevleugelde uitspraken die mede dankzij hem nog altijd een plek in de klassieke opleidingen hebben.
Erasmus mag dan te boek staan als een Nederlander, hij is vooral een Europeaan – misschien wel de eerste in die zin. Hij heeft door heel Europa gezworven: van Italië, Frankrijk, Duitsland tot aan Engeland. Geboren in Rotterdam, heeft hij zijn jeugd in Gouda en Deventer doorgebracht en daar ook zijn opleiding genoten. Door omstandigheden gedwongen komt hij uiteindelijk in een klooster bij Gouda terecht. Er is weinig bekend over dit klooster waar de beroemde humanist als priester zijn loopbaan is begonnen.
In raadselen gehuld
Het leven van Erasmus is in veel raadselen gehuld, maar hij verdient zeker een biografie. De historicus Sandra Langereis heeft een prachtig werk geschreven. Ze heeft met dit boek onlangs de Libris Geschiedenis Prijs gewonnen. En terecht. Heel uitvoerig en gedetailleerd plaatst ze het leven van de Rotterdammer die hooguit een jaar in Rotterdam heeft gewoond, in zijn tijd. Daarbij benadert ze zijn leven vanuit het perspectief van zijn boeken en egodocumenten. Er zijn heel veel brieven van Erasmus bekend en ook enkele zelfgeschreven levensschetsen, maar deze laatste zijn niet altijd even betrouwbaar. Ondanks dat weet Sandra Langereis een prachtig levensverhaal te ontvouwen en weet te bewijzen dat veel veronderstellingen die Erasmus in zijn levensschets schreef, kloppen.
Zo beweert hij dat zijn vader in Italië boeken heeft gekopieerd. Veel mensen vonden dit een beetje overdadig pochen van Erasmus over zijn verleden. Het literaire doel zou vooral zijn geweest om te laten zien dat hij wel degelijk het schrijven, lezen en leven met boeken geërfd heeft van zijn vader. Het verhaal kon nooit gestaafd worden, tot er enkele jaren terug bewijs voor gevonden is:
Erasmus’ relaas over de jonge jaren van zijn vader Gerard is door niet de minste biografen terzijde geschoven als een romantisch sprookje. Heel het autobiografisch Compendium is door sommigen zelfs afgeschreven als een in later eeuwen samengeflanste vervalsing. Maar eind vorige eeuw is in de Berlijnse Staatsbibliotheek een perkamenten manuscriptboek teruggevonden met de tekst van Thomas van Aquino’s beroemde theologische standaardwerk Summa, waarin het colofon een ondertekening en datering bevat van de kopiist: "In Fabriano, in het klooster van de heilige Benedictus, is dit manuscriptboek door mij, Gerard zoon van Helias, Hollander uit de stad Rotterdam, in het jaar des heren 1457 op 18 februari voltooid." (54)
Dat moet Erasmus’ vader zijn geweest. Hij is druk aan het werk als kopiist van manuscriptboeken in het Italiaanse Marche, halfweegs de toen door studenten platgetreden pelgrimsroute tussen Rome en Ferrar, met manuscriptboeken die vijf eeuwen later, na allerlei omzwervingen, zijn terechtgekomen in bibliotheken in Berlijn en Londen. (55)
Zorgvuldig en grondig
.......
Het voorgaande is tekenend hoe zorgvuldig en grondig Sandra Langereis in haar biografie te werk gaat. De benadering vanuit het (literaire) werk van Erasmus spreekt mij wel aan. Ze wijst op de gedetailleerdheid waarmee deze humanist te werk ging.
........
Het voorgaande is tekenend hoe zorgvuldig en grondig Sandra Langereis in haar biografie te werk gaat. De benadering vanuit het (literaire) werk van Erasmus spreekt mij wel aan. Ze wijst op de gedetailleerdheid waarmee deze humanist te werk ging. Hij genoot vele vriendschappen, had een uitgebreid netwerk in heel Europa (Engeland, Duitsland en Zwitserland) bestaande uit uitgevers, drukkers en geleerden. Hij heeft grote invloed gehad op de herwaardering van het Grieks. Vooral zijn enorme taalkennis en ervaring zijn werkelijk onovertroffen.
Zijn bijbeluitgave van het Nieuwe Testament in het Grieks, compleet met reconstructies van de oorspronkelijke teksten en commentaren, is een meesterwerk. Hierin staat hij aan de basis voor veel bijbelvertalingen in de volkstaal, zoals de beroemde vertaling van Luther en de Statenvertaling. Deze laatste is meer dan een eeuw later gepubliceerd en bewijst hoe ver de reikwijdte van Erasmus strekt in de tijd. Ook bepleit Erasmus goed onderwijs in het Latijn en vooral het Grieks en Hebreeuws. De kennis van deze talen zou de exegese van de bijbel vooruit helpen.
Listen en compromissen
.......
Deze volstrekt wetenschappelijke benadering komt Erasmus ook duur te staan. De door de Rooms-Katholieke kerk gedomineerde wetenschap kan deze benadering helemaal niet aan. Zij richt zich veel meer op de absolute waarheid van de bijbel en gelooft er niet in dat er veel tekstvarianten zijn van de bijbel, waardoor het oorspronkelijke verhaal soms helemaal vertroebeld is.
.........
Deze volstrekt wetenschappelijke benadering komt Erasmus ook duur te staan. De door de Rooms-Katholieke kerk gedomineerde wetenschap kan deze benadering helemaal niet aan. Zij richt zich veel meer op de absolute waarheid van de bijbel en gelooft er niet in dat er veel tekstvarianten zijn van de bijbel, waardoor het oorspronkelijke verhaal soms helemaal vertroebeld is. Dat ongeloof moet Erasmus voortdurend bestrijden met listen en bepaalde compromissen. De uitspraak dat hij een lafaard is en er zijn leven niet voor wil geven, is tekenend. Deze houding brengt hem het verste, want hij weet de katholieke wereld kennis te laten maken met de oude teksten en ook met heel veel andere werken uit de klassieke oudheid die verloren gewaand werden.
Daarmee betekent Erasmus ongekend veel voor onze cultuur. Hij is zeker een beeldbepalende Europeaan geweest die de moderne tijd inluidt. Hij benadert de eeuwenoude teksten als een moderne wetenschapper en doet aan zeer zorgvuldig bronnenonderzoek. Het leven met de feiten is zwaar in een wereld die gestuurd wordt door mysterie en machthebbers die vooral hun grip op mensen niet willen verliezen. Daarbij bewijst Erasmus dat hij zijn niet leven niet zozeer gewijd heeft aan God, maar veel meer aan de wetenschap en het vergaren van kennis. Dat verlangen, een heel leven gedreven door nieuwsgierigheid en nieuwe dingen leren, kenmerkt deze bijzondere man. Net als het feit dat Sandra Langereis zo’n treffend portret van deze man neerzet. Je voelt hoe de bewondering voor hem toeneemt.
Maarten Luther
Het contrast vormen de kerkhervormers zoals Maarten Luther, die zich vooral populistisch gedragen. Luther bestrijdt zijn vijanden met dezelfde wapens; zijn waarheid is dé waarheid en die moet iedereen geloven. Aanvankelijk zoekt en ziet Maarten Luther een medestander in Erasmus, maar als de humanist zich wat genuanceerder uitlaat tegen de godsdienstfanaat Luther, moet hij het ontgelden. Maarten Luther bestempelt Erasmus zonder gêne als een tegenstander en stelt hem op een lijn met de papen waartegen hij strijdt.
.......
Sandra Langereis benadrukt in haar biografie de waarde en de invloed die Erasmus heeft op onze cultuur. Zeker, hij staat aan de basis van de reformatie, maar is zeker geen reformator zoals Luther of Calvijn. Hij is vooral een humanist met een uitgebreid netwerk van wetenschappers in heel Europa.
.........
Sandra Langereis benadrukt in haar biografie de waarde en de invloed die Erasmus heeft op onze cultuur. Zeker, hij staat aan de basis van de reformatie, maar is zeker geen reformator zoals Luther of Calvijn. Hij is vooral een humanist met een uitgebreid netwerk van wetenschappers in heel Europa. Hij zette zich in voor een zorgvuldige tekst, zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke tekst. Hij speurde naar elke corruptie in de tekst en wist deze vaak ook te herstellen met reconstructies aan de hand van stijl en taalgebruik. Deze vorm van redigeren sluit heel dicht aan bij de moderne tekstwetenschap waarbij aan de hand van verschillende versies een zorgvuldige reconstructie wordt gemaakt.
Boekdrukkunst
De invloed van de boekdrukkunst op de verspreiding van deze ideeën is enorm. Erasmus wist deze ten volle te benutten. Hij is daarmee één van de eersten. Hij weet later met alle schotschriften vaak wat minder snel en adequaat te reageren. Het komt hem soms duur te staan, maar zijn zeer zorgvuldige formuleringen en enorme talenkennis halen hem altijd uit eventuele nare situaties. De overtuigingskracht en het overredingstalent haalt hij zeker ook uit de klassieken.
Een boek als de Lof der zotheid illustreert hoe goed Erasmus de klassieken weet te evenaren en zelfs te overtreffen. Het boek is een feest om te lezen voor een classicus. Zoals Erasmus speelt met citaten en zijn belezenheid inzet om een heel originele tekst te maken – dat kunnen weinigen. Het boek is niet voor niets nog altijd veelgelezen en zeer gewaardeerd.
De keuze van Sandra Langereis om Erasmus’ leven te beschrijven aan de hand van zijn werk, spreekt mij erg aan. Het wetenschappelijk werk krijgt hierbij minstens zoveel aandacht als zijn brieven en populaire werken. Daarmee laat ze heel goed zien wat voor een enorme hoeveelheid werk Erasmus heeft verzet. Tussen al die reizen tussen Engeland, Duitsland, Frankrijk, Zwitserland en Italië wist hij ontzettend veel zeer zorgvuldig geschreven boeken samen te stellen, waarbij veel commentaar en aannames na onderzoek met moderne hulpmiddelen nog altijd kloppend zijn. Het is zoals die bewering over zijn vader: Het is waar, en dan mag het als een literair fabeltje overkomen, met hulp van andere bronnen is de overtuigingskracht snel gemaakt. Het mondt alleen maar uit in nog meer bewondering voor deze man.
Lange reeks biografieën
Sandra Langereis schaart zich met haar werk in een lange reeks biografieën van niet de minsten. Neem bijvoorbeeld de biografie die mede-historicus Johan Huizinga schreef. Een boek dat weliswaar bijna 100 jaar geleden uitkwam, maar dat geschreven is in een frisse, meeslepende stijl. Sandra Langereis laat zien dat ze goed is opgewassen tegen deze icoon. Haar andere benadering en vooral de grote voorliefde voor Erasmus’ werk zorgen hiervoor. Dat geldt ook voor haar enorme kennis en belezenheid over dit onderwerp. Ze weet alle belangrijke publicaties van en over Erasmus aan te halen. Hierbij formuleert ze zorgvuldig en wijst ze ook op belangrijke, wezenlijke elementen in zijn werk.
.......
Opgegroeid in een reformatorische traditie met een aanbidding voor Luther, schept Langereis met dit boek een perfecte aanvulling om te lezen. Het plaatst Erasmus niet meer bij de clowns en de lolbroeken, zoals hij vaak in deze kringen wordt neergezet. Hij is de wegbereider voor de reformatie geweest.
........
Opgegroeid in een reformatorische traditie met een aanbidding voor Luther, schept Langereis met dit boek een perfecte aanvulling om te lezen. Het plaatst Erasmus niet meer bij de clowns en de lolbroeken, zoals hij vaak in deze kringen wordt neergezet. Hij is de wegbereider voor de reformatie geweest. Met de biografie van Sandra Langereis krijgt Erasmus een plek in de geschiedenis die hij verdient.
Lees ook:
Buro: NMOm het hart terug te brengen door Annemarié van Niekerk: Het hart op de goede plaats
