Schets door Gordon Johnson van Pixabay
...
Vertaling is een noodzakelijke buffer tegen taalverlies.
...
Preliminaire beschouwing bij het gesprekforum ‘Talking cultural diversities’
Vertaling is een noodzakelijke buffer tegen taalverlies. In een seminarie bij STIAS (Stellenbosch Institute for Advanced Study) sprak de rechtsgeleerde Klaus Beiter (Noord-Wes Universiteit) erover. Dankzij vertaling worden inheemse talen tegen hun ondergang beschermd. Door in te zetten op vertaling wordt het gesprek tussen culturen en personen gefaciliteerd en wordt trans-talige communicatie bevorderd. Vertaling is gemeenschap-vormend, zo stelde Antjie Krog recent op het Festival van het Afrikaans in Den Haag (november 2023). Recente inzichten in de vertaaltheorie kunnen ons hierbij helpen, zoals een passage in een academisch artikel van Anja van de Pol-Tegge (2023) aantoont.
Krog en de “interconnectedness” van talen
Bekend in de Afrikaanse literatuur zijn Met woorde soos met kerse (2002) en Die sterre sê ‘tsau’ (2004), door Antjie Krog samengesteld, waarin gedichten uit diverse Afrikatalen zijn vertaald. Het gaat over een meertalige uitgave, waarbij brontaal- en doeltaaltekst zijn weergegeven. Ook de talen van de Khoikhoi en de San komen aan bod. Op die manier tracht Antjie Krog actief bij te dragen tot een cultuur- en teksttransmissie van bijvoorbeeld Xhosa, Zulu of Noord-Sotho naar Afrikaans. In een talig en cultureel gedifferentieerd land als Zuid-Afrika, met nagenoeg niet te doorbreken taalbarrières tussen bevolkingsgroepen, is dit gebaar een daad van verzet, een poging tot gemeenschapsvorming. Beide termen worden door Krog gebruikt om de handeling van vertaling te omschrijven.
De keuze voor het Engels
Andersom zijn er schrijvers in Xhosa of Zulu die noodgedwongen gebruikmaken van het Engels om gewoonweg gelezen te worden. De gevierde dichter en feministische activist Makhosazana Xaba, ook een fellow bij STIAS, publiceert naar eigen zeggen doelbewust in het Engels om gelezen te worden. De literaire infrastructuur van diverse talen van Zuid-Afrika is ontoereikend om van een bloeiend uitgeefbedrijf en een actief (intertalig) literair gesprek te kunnen gewagen. Literaire culturen, behalve die van het Afrikaans en het Engels, zijn bijgevolg onvoldoende bekend in een Zuid-Afrikaanse en bij uitbreiding een internationale context. Nochtans zijn Zulu respectievelijk Xhosa de talen met het grootste aantal gebruikers (‘eerstetaal-sprekers’) in Zuid-Afrika. Bij gebrek aan voldoende goed opgeleide vertalers zijn in een Afrikaans- of Engelstalige omgeving gedichten en verhalen vrijwel onbekend die in Afrikatalen tot stand komen.
“Multilingual poetics” en “translingual poetics”
Naast de vermelde titels heeft Krog ook in Mede-wete (2014) teksten opgenomen uit inheemse talen. Voor een internationaal Engelstalige publiek zijn er de uitgaven in de reeks ‘Afrika Pulse’ (Oxford University Press). Op die manier bouwt zij aan bruggen tussen taalgemeenschappen en tracht met dergelijke cultuurtransfers culturen en literatuur voor elkaar bekend te maken. In deze gevallen wordt over veeltalige poëzie gesproken (“multilingual poetics”), waarbij taalcombinaties of dus de vermenging van tekstfragmenten in diverse talen bijdragen tot een ruimere cultuur-overschrijdende bekendmaking van verhalen in andere talen dan uitsluitend de westers gerichte talen Afrikaans en Engels. Daarnaast wordt gesproken over “translingual poetics”, waarbij het prefix “trans” wijst op de diverse richtingen en de interacties in het culturele verkeer tussen taalsystemen. Transculturaliteit is de uitwisseling tussen of wisselwerking van talen, waarbij geen sprake is van dominantie of een linguïstische suprematie, veeleer van inmenging dan van vermenging. Het gaat kortom niet over de wijze waarop een Afrikataal zich verhoudt ten opzichte van een internationale omgangstaal zoals het Engels. Talen zijn quasi-autonome tekensystemen die een eigen historiek hebben en verhalen overbrengen die maatschappelijk en cultureel bepaald zijn en dus niet inwisselbaar. Door die talen te bestuderen en met behulp van vertaling open te stellen voor een publiek buiten de brontaalgemeenschap, wordt bijgedragen tot een multiculturele en veeltalige gemeenschap. Met “multilingualisme” wordt geduid op meertaligheid. Transtaligheid duidt op bewegingen tussen talen en culturen, een uitruil van verhalen zonder de prominente rol van een of andere Europese taal. In een artikel van Anja van de Pol-Tegge (Vrije Universiteit Brussel), over de sociologische “turn” in de vertaalwetenschap, lees ik in een voetnoot:
The terms ‘interculturality‘ and ‘transculturality‘ are often used in very similar ways. Nünning […] sees one term as a generic term for the other. […] I use the term transculturality because it emphasizes the multidirectional interconnection of cultures.
Elders zegt de auteur:
Given that alterity has always been integrated into cultures, the concept of ‘transculturality’ (Welsch 1999) emphasizes that cultures penetrate each other and so are not autonomous. Transculturality does not fundamentally question the existence of independent cultures but underlines the foreign cultural elements that are interwoven with one’s own culture and thus contribute to its construction.
Tegen cultuurdominantie
Niet één cultuur hoort overheersend te zijn. Er is in bovenstaand citaat sprake van interconnectie van culturen, zelfs “penetration”. Transculturaliteit wijst op het niet door één agent gemonitord wisselverkeer tussen culturen. Dus niét eenrichtingsverkeer: van een broncultuur naar een ontvangende cultuur. Het gaat over kruisbestuiving, dialoog en “interconnectedness”, een term die Antjie Krog in Medewete nadrukkelijk gebruikt (overigens niet alleen in culturele zin). Intercultureel verkeer gaat over relaties tussen culturen, misschien nogal vrijblijvend. De verwevenheid van culturen wordt dan met de term “trans” aangeduid. Over de validiteit van het (theoretisch) onderscheid tussen deze benamingen moet verder worden nagedacht.
Dat kan bijvoorbeeld in online seminaries die door het discussieforum Iincoko (isiXhosa) | Same(n)spraak (Afrikaans-Nederlands) | Conversations (English) worden aangeboden. Met de titel ‘Talking cultural diversities’ wordt de komende tijd ingezet op “multilingual poetics” en “translingual poetries” (zie de link hieronder): de combinatie van talen en de interactie tussen talen in de recente literatuur van Zuid-Afrika. In dat geval wordt niet langer gesproken over Afrikaanse literatuur – met de nadruk op de Afrikaanstaligheid van de tekstproductie – maar veeleer over de uitruil en wisselwerking tussen talen, bijvoorbeeld tussen Engels en Zulu, Afrikaans en San, Afrikatalen onderling. Vraag is of in die gevallen nog sprake is van het label “Afrikaanse literatuur”, een aanduiding die op een taal (Afrikaans) en zelfs een plek (Zuid-Afrika) is gericht. Zoals ook de term “transnationale literatuur” voor discussie vatbaar is, met name de verbintenis tussen taal en ruimte (of natiestaat). Taal is natuurlijk niet (uitsluitend) plek-gebonden.
Taalpenetraties in hybride culturen
Talen en hun gebruikers zijn mobiel en staan met elkaar in contact. Geleidelijk zorgen die contacten voor een vermenging van en verwevenheid tussen talen. Ook de literatuur in de almaar méér linguïstisch hybride omgeving van vandaag ondergaat onmiskenbaar een metamorfose. Niet één taal heeft dominantie. Het standpunt dat uitgaat van op hiërarchie of superieure posities van talen is achterhaald. In ieder geval beschouw ik dergelijke hiërarchische visie niet als echt productief. Deze visie getuigt ideologisch gesproken zelfs van een neokoloniale overtuiging. Daarom spreken we in de geglobaliseerde wereld van intertalige, transtalige en multiculturele vertogen over literatuur die niet langer eentalig Afrikaans, Nederlands of Engels is. Hier liggen voor een literatuur mogelijkheden, bij uitstek in een meertalig en pluricultureel land zoals Zuid-Afrika. Talen sluiten zich niet op in gemeenschappen (alleen puristen denken er zo over), culturen zijn niet essentialistisch en monolithisch of hegemonisch. Van de Pol-Tegge spreekt over culturen als “hybrid formations in a transcultural sense”. Talen spreken met elkaar en raken elkaar aan, ze bevruchten elkaar en dringen in elkaars tekensysteem binnen. Zonder daarbij helemaal zichzelf te blijven. Die transities zijn interessant in onze globale taalomgeving. Processen van transculturaliteit en meertaligheid zullen we de komende maanden bediscussiëren, waarbij naast Afrikaans- en Engelstaligen ook sprekers en onderzoekers van meerdere Afrikatalen (in Zuid-Afrika) zijn uitgenodigd.
Bron
Anja van de Pol-Tegge, ‘Cultural transfer and the sociology of translation. A processual approach’, in Translation in Society 2:2 (2023), pp. 146-166. (https://doi.org/10.1075/tris.23005.van)
Lees ook:
Meertaligheid en transtaligheid in een multiculturele omgeving
